Αχιλλέας Ε. Κούμπος – συγγραφέας
Τη γέννηση του ελληνικού κράτους είναι αδύνατον να τη συλλάβουμε ξεχωριστά από την επίδραση που άσκησαν το Πατριαρχείο, οι Φαναριώτες και οι Οθωμανοί - ας παρακάμψουμε στο σημείο αυτό την εξ αντιτυπίας επίδραση της γαλλικής επανάστασης. Το Πατριαρχείο, στην Οθωμανική περίοδο, είναι ένας επίσημος θεσμός που υπάγεται απευθείας στην Υψηλή Πύλη όπου από την μία λογοδοτούσε ενώ από την άλλη αντλούσε από αυτήν τα αξιώματα και το κύρος του προς τους χριστιανούς. Είχε ιεραρχία και εκκλησιαστικές σχολές που το επάνδρωναν, είχε διοικητικές και δικαστικές αρμοδιότητες πάνω στους χριστιανικούς πληθυσμούς. Οι Φαναριώτες είχαν άμεση σχέση με το Πατριαρχείο και οι υψηλές θέσεις που αναλάμβαναν ως μεταφραστές των Οθωμανών, ήταν απόρροια αυτών των σχέσεων. Οι αλλαγές στη διοίκηση της Ευρώπης ανάγκασαν τους Οθωμανούς να δημιουργήσουν ένα δίαυλο επικοινωνίας με ό,τι σήμερα ονομάζουμε «επαρχία». Η ανάγκη για έλεγχο της περιφέρειας από την κεντρική διοίκηση γεννά μια τοπική ελίτ από προύχοντες – προεστούς, αλλά και στρατιωτικούς (καπετάνιους). Η δημιουργία της τοπικής ελίτ βοηθά στην επικοινωνία με το κέντρο και αφορά κυρίως τη συλλογή φόρων για τις ανάγκες του Σουλτάνου. Ο μεσάζοντας σε μεγάλο βαθμό είναι το Πατριαρχείο.
Με την Φιλική Εταιρία αποδεικνύεται η μεγάλη επιρροή του Πατριαρχείου. Ενώ τα πρώτα χρόνια η Φιλική Εταιρία δεν έχει να επιδείξει σημαντικό έργο και είναι περισσότερο μια περιθωριακή οργάνωση, μια περιθωριακή ελίτ, με την ανάληψη της ηγεσίας από τον Φαναριώτη Αλέξανδρο Υψηλάντη (έστω και αν δεν ανήκει στην αριστοκρατία του Φαναρίου), τα πράγματα αλλάζουν. Με εμπειρία στη διοίκηση της Μολδοβλαχίας και φιλικά προσκείμενος στους Ρώσους, εχθρούς των Οθωμανών, δίνει την πνοή που χρειάζεται ο αγώνας των Ελλήνων για την Ανεξαρτησία. Να σημειωθεί ότι η κεντρική ελίτ μαζί με την τοπική ελίτ, για παράδειγμα τον Μπέη της Μάνης, Πέτρο Μαυρομιχάλη, είναι αυτοί που αρχίζουν να ορίζουν τις σφαίρες επιρροής στη διοίκηση και την εξουσία των περιοχών που κυριαρχούν. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον νομής της εξουσίας, είναι εντυπωσιακό το ποσοστό των αγροτών που συμμετέχουν στην Φιλική Εταιρία ως μέλη και δεν ξεπερνά το 0,7%! Ενώ οι άνθρωποι της υπαίθρου αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού, αυτό το μικρό ποσοστό δίνει το στίγμα που θα ακολουθήσει η Ελλάδα και μετά την επανάσταση. Ο αμόρφωτος λαός, απομονωμένος από τα κέντρα της διοίκησης αλλά και υπό το κράτος της ένδειας, γίνεται παρατηρητής της γέννησης του κράτους. Μόνη απαίτηση που έχουν οι διοικούντες από τον λαό: να θυσιάσουν τη ζωή τους υπέρ πίστεως και πατρίδας!
Στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τη Γαλλία όπου η εξουσία αλλάζει χέρια και πηγαίνει σε αυτά των αστών, οι Φαναριώτες, τα παιδιά του Πατριαρχείου, διαιωνίζουν το καθεστώς του γραφειοκρατικού συγκεντρωτισμού της εξουσίας στα χέρια τους. Σε τοπικό επίπεδο, οι προύχοντες αναβαθμίζονται (και ελλείψει αστικής τάξης). Το ίδιο συμβαίνει και με τις φατρίες των αρματολών, που πολλές φορές διεξάγουν πόλεμο η μία ενάντια στην άλλη. Η πρώτη σοβαρή αντίδραση στον κρατικό συγκεντρωτισμό είναι η δολοφονία του Καποδίστρια. Μέσα στα σύνορα του νέου κράτους δραστηριοποιούνται 3 μεγάλες ομάδες που έχουν διαφορετικά συμφέροντα η κάθε μία: οι πολιτικές-τοπικές ελίτ, οι στρατιωτικοί και ο αγροτικό-κτηνοτροφικός πληθυσμός. Η κάθε μία διεκδικεί για λογαριασμό της την εξουσία με τελικό νικητή τους πολιτικούς (με την υποστήριξη του Βασιλιά που θα έρθει σε λίγο, με τον οποίο συγκυβερνούσαν). Παράλληλα, ξεπερνώντας το σκόπελο της ήδη προβληματικής δημόσιας διοίκησης και της ευρισκόμενης πάντα στα όρια της πτώχευσης οικονομίας, η υπόλοιπη αλύτρωτη Ελλάδα «έπρεπε» να απελευθερωθεί, όχι μόνο χάριν της ελευθερίας των υπόδουλων κατοίκων αλλά και της ανάκτησης εδαφών από την Οθωμανική αυτοκρατορία.
Στην Ελλάδα του 19ου αιώνα εμφανίζεται δειλά η αστική τάξη στα δρώμενα του Έθνους ενώ παράλληλα η φεουδαρχία (με την μορφή τσιφλικιών) καλά κρατεί. Αυτή η δυσαρμονία ανάμεσα στην πολιτική διοίκηση και στην αγροτική οικονομία είναι ένας από τους βασικούς λόγους που δεν μπορεί να εκσυγχρονιστεί ούτε το ένα ούτε το άλλο. Η πολιτική, γιατί οι επαρχίες ερίζουν για το ποιος θα έχει τον πρώτο λόγο, η αγροτική οικονομία, γιατί οι μικροκαλλιεργητές δεν έχουν δική τους γη ή έχουν πολύ μικρή και η εκβιομηχάνιση είναι στα σπάργανα. Ενώ η φεουδαρχία εξαλειφόταν στην κεντρική Ευρώπη, στην Ελλάδα κρατούσε τα ινία της με τη μορφή τσιφλικιών, ειδικά στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Οι πολιτικοί φιλονικούν, οι έμποροι πλουτίζουν δημιουργώντας την ελληνική αστική τάξη, ο αγροτικός πληθυσμός «βογγάει», ενώ ο στρατός προσπαθεί να οργανωθεί. Οι πνευματικοί άνθρωποι αναζητούν ιδεολογικά και ιστορικά θεμέλια, σε μια χώρα που φυτεύει φοίνικες από την εποχή του Καποδίστρια, μήπως αναγεννηθεί από τις στάχτες της, όπως ο μύθος αναφέρει.
Ήδη ο διοικητικός συγκεντρωτισμός είχε αρχίσει να αναδύεται πριν την επανάσταση. Οι μορφωμένοι Φαναριώτες, οι εύποροι έμποροι, οι προύχοντες, οι στρατιωτικοί, γραφειοκράτες και γραμματικοί αλλά και τοπικοί κληρικοί, είναι τα θεμέλια πάνω στα οποία στήνεται ολόκληρη η μετέπειτα διοίκηση και η πολιτική εξουσία του νεότευκτου κράτους. Όμως, παράλληλα με τον συγκεντρωτισμό παρατηρείται και μια διασπαστική διάθεση ακόμα και μέσα στα πρώτα Συντάγματα, όπως αυτό της Επιδαύρου. Ενώ στα κείμενα εμφανίζεται ένας διάχυτος πολιτικός φιλελευθερισμός όσον αφορά τη διάκριση των εξουσιών, την αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση και την πολιτική διοίκηση, εντούτοις, η νομή της εξουσίας αφορά την προεπαναστατική πολιτική ελίτ των προεστών αλλά και τη νέα ελίτ των στρατιωτικών. Οι τελευταίοι ζητούν δικαιωματικά τη συμμετοχή στην εκπροσώπηση του Έθνους, αφού ήταν αυτοί που πολεμούσαν, όμως τα πράγματα δεν θα εξελιχθούν όπως θεωρούσαν δίκαιο. Η τύχη του ίδιου του Κολοκοτρώνη είναι χαρακτηριστική. Έτσι το φιλελεύθερο Σύνταγμα ευνοεί τον Μαυροκορδάτο που επιθυμεί μια ισχυρή κεντρική εξουσία, ανάλογη αυτών στα νέα κράτη της Ευρώπης, παραγνωρίζοντας τη διοικητική αυτοτέλεια των επιμέρους περιοχών της ως τότε ελληνικής επικράτειας.
Ο συγκεντρωτισμός των οργανωτικών δομών που επιθυμούσαν οι πολιτικοί-προεστοί και η διασπαστική πραγματικότητα-πρακτική του πολέμου, που διεξάγεται κατά μόνας σε περιοχές από τους οπλαρχηγούς, δίνουν το έναυσμα της δημιουργίας ενός κράτους που δεν θα έχει ποτέ ένα γνήσιο λαϊκό έρεισμα. Ένα κράτος με φιλελεύθερο Σύνταγμα και κοινές αρχές που όμως απευθύνεται σε ανθρώπους που ήξεραν μόνο να σέβονται εθιμικούς κανόνες και παραδόσεις αλλά και τη διοικητική αυτοτέλεια της περιοχής τους, δεν μπορεί παρά να προοιωνίζει ένα μέλλον ζοφερό. Από την μία η συγκρότηση της κεντρικής εξουσίας και από την άλλη η διατήρηση των τοπικών κεκτημένων και συμπεριφορών, οδηγούν με σταθερά βήματα στον εμφύλιο. Λόγω της εμβέλειας του Καποδίστρια, οι προυχοντικές ελίτ θα ανασχεθούν προσωρινά, όμως η δολοφονία του θα ανοίξει ένα νέο γύρο πολιτικής αναδιαμόρφωσης, που στηρίζεται πάντα στην επιθυμία να ανακτηθούν οι θέσεις εξουσίας που χάθηκαν εξαιτίας της σύγχρονης συνταγματικής διοίκησης του χαρισματικού Ηγέτη και Έλληνα. Ίσως να ήταν και αυτός το θύμα «της ενστικτώδους επιθυμίας που έχει κάθε κυβέρνηση να συγκεντρώνει όλα τα νήματα της εξουσίας στα χέρια της, σε όλα τα επίπεδα, σε όλα τα είδη των οργάνων».
www.ak.gr
