* Από τον Κώστα Γιατρόπουλο, γεωπόνο
Κατά τις κινητοποιήσεις των αγροτών, ακούγονται φωνές που εκφράζουν την αγωνία τους, την αγανάκτησή τους, την απογοήτευσή τους και την απαισιοδοξία τους για το μέλλον, διατυπώνοντας μάλιστα και ακραίες εκφράσεις του τύπου «θα εγκαταλείψουμε τη γεωργία», «μας πάτε στη Βουλγαρία», «φέτος δεν θα σπείρουμε» και άλλα παρόμοια.
Όλα αυτά μπορεί να είναι υπερβολικά ή ακόμη και μεγαλοστομίες εντυπωσιασμού, κρύβουν όμως αλήθειες και φανερώνουν με τον πλέον αυθόρμητο και κατηγορηματικό τρόπο ότι η γεωργία μας, παρά τις επιδοτήσεις και τις χαριστικές μερικές φορές ενισχύσεις, είναι προβληματική.
Το πρώτο μεγάλο πρόβλημα της γεωργία μας είναι ότι δεν είναι ανταγωνιστική. Τα ελληνικά αγροτικά προϊόντα όχι μόνο δεν καταφέρνουν να σταθούν στη διεθνή αγορά, αλλά δεν μπορούν να ανταγωνισθούν ομοειδή προϊόντα και στην εσωτερική αγορά (με ελάχιστες εξαιρέσεις οι οποίες είναι πολύ αποκαλυπτικές).
Ο ένας λόγος της μη ανταγωνιστικότητας έγκειται στο ότι, τα ελληνικά αγροτικά προϊόντα έχουν υψηλό κόστος παραγωγής και ως εκ τούτου βγαίνουν με υψηλότερη τιμή σε σχέση με τα ξένα τόσο στις αγορές του εξωτερικού όσο και στη δική μας αγορά. Οι κυριότεροι παράγοντες που διαμορφώνουν το κόστος παραγωγής των αγροτικών προϊόντων είναι:
Η μικρή σε μέγεθος και πολυτεμαχισμένη γεωργική εκμετάλλευση, ένα χρόνιο διαρθρωτικό πρόβλημα. Το μέσο μέγεθος της γεωργικής εκμετάλλευσης σε επίπεδο χώρας υπολογίζεται σε 48 στρ. (για τη Θεσσαλία είναι 68 στρ.). Αν συγκριθεί το μέσο μέγεθος των 48 στρ, ακόμη και τα 68 στρ. της Θεσσαλίας, με το αντίστοιχο της Ε.Ε. των 27 που είναι 142 στρ. είναι φανερό ότι οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις μας είναι πολύ μικρές. Πέραν του μειονεκτήματος του μικρού μεγέθους, έχουμε και το πρόβλημα του πολυτεμαχισμού που, υπολογίζεται κατά μέσο όρο σε 5-6 αγροτεμάχια ανά γεωργική εκμετάλλευση. Το πρόβλημα του μικρού μεγέθους και του πολυτεμαχισμού, έχει σοβαρές συνέπειες όπως, μη αποδοτική χρήση των μηχανημάτων (π.χ. αντί ο γεωργικός ελκυστήρας να δουλέψει 800 ώρες ετησίως προκειμένου να αποσβεσθεί, εργάζεται 400 ώρες), κόστος γεωργικών εργασιών αυξημένο (συχνές μετακινήσεις, πολλά περιθώρια ακαλλιέργητα), αδυναμία χρήσης της σύγχρονης τεχνολογίας κ.λπ.
Το κόστος του ενοικίου. Προκειμένου οι κατ’ αποκλειστικότητα αγρότες να μεγαλώσουν τις εκμεταλλεύσεις τους ώστε, αυτές να γίνουν βιώσιμες, δηλαδή, να γίνουν αποδοτικές και να αφήνουν και ένα λογικό κέρδος στην αγροτική οικογένεια για να ζήσει, αναγκάζονται να νοικιάζουν γεωργικές εκτάσεις, καταβάλλοντας ανάλογο ενοίκιο. Υπολογίζεται ότι, περίπου το 40% της καλλιεργούμενης έκτασης είναι με ενοίκιο, με συνέπεια την περαιτέρω αύξηση του κόστους παραγωγής.
Αποτελεί το πρώτο και ένα από τα τρία σοβαρά διαρθρωτικά προβλήματα της γεωργίας μας, είναι σαν να αναφύεται το πάλαι ποτέ «αγροτικό ζήτημα». Δηλαδή, ποιοι καλλιεργούν, για ποιους εξαγγέλλονται και εφαρμόζονται οι αγροτικές πολιτικές, ποιοι τέλος πάντων είναι οι αγρότες. Ζήτημα που ποτέ δεν συζητήθηκε σοβαρά ούτε από τους φορείς των αγροτών, ούτε από τις κυβερνήσεις, ούτε από τα κόμματα, αλλά ούτε από τους ίδιους τους αγρότες που χρόνια τώρα βγαίνουν στις εθνικές οδούς, φωνάζουν για πολλά άλλα ζητήματα, αλλά για αυτό το ζήτημα οι λέξεις βγαίνουν χαμηλόφωνα και δειλά. Οι άλλες χώρες της Ευρώπης, που για πολλούς αποτελούν πρότυπα, τις οποίες συχνά οι αγρότες επικαλούνται για να πείσουν ότι θέλουν παρόμοια μεταχείριση των νόμων της Ε.Ε., αυτές λοιπόν οι χώρες, το ζήτημα αυτό το έχουν λύσει προ πολλού μέσα από τα συντάγματά τους, τους νόμους τους, το κληρονομικό δίκαιο και ξέρουν ποιους εννοούν όταν λένε αγρότες.
Πάντως, σχετικά με το μητρώο των αγροτών, είναι σωστό να αυξηθεί το ποσοστό του γεωργικού εισοδήματος από 35 σε 51 ή και 61%, όμως δεν πιστεύω ότι θα λύσει το πρόβλημα του μεγέθους, όπως οι αναδασμοί δεν έλυσαν αποτελεσματικά το πρόβλημα του πολυτεμαχισμού, διότι κάθε 25 χρόνια χρειάζεται νέος αναδασμός. Η λαϊκή σοφία λέει «πρέπει να σπάσουν αυγά για να γίνει η ομελέτα», διαφορετικά, η γεωργία μας θα καρκινοβατεί.
Το μεγάλο κόστος της ενέργειας που καταναλώνει η γεωργία. Τα κόστη του πετρελαίου κίνησης των διάφορων γεωργικών μηχανών και του ρεύματος που χρησιμοποιείται κυρίως για την άρδευση, είναι πολύ ακριβά με συνέπεια τη μεγάλη επιβάρυνση του κόστους παραγωγής.
Οι συλλογικές δράσεις. Είναι το δεύτερο μεγάλο διαρθρωτικό πρόβλημα της γεωργίας μας. Για τη γεωργία μας, του μικρού μεγέθους, η οργάνωση σε δομές συλλογικών δράσεων είναι κάτι το απαραίτητο, είναι «εκ των ων ουκ άνευ». Παλιότερα, που επιχειρήθηκε να οργανωθεί η γεωργία μέσω των συνεταιρισμών, δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση στη συνδικαλιστική-κοινωνιολογική έννοια και στην κομματικοποίησή τους και όχι σε εταιρικές σχέσεις επιχειρηματικής μορφής των οικονομιών κλίμακας με όρους αγοράς. Έτσι λοιπόν, οι συνεταιρισμοί απέτυχαν (υπάρχουν και λαμπρές εξαιρέσεις), απογοήτευσαν και έγιναν κακά παραδείγματα. Σήμερα ευτυχώς, οι νέοι αγρότες έχουν σύγχρονες αντιλήψεις και βλέπουν τις συλλογικές οργανώσεις στην πραγματική τους διάσταση και στη λειτουργία τους με ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια, ωφέλιμες για τα μέλη τους. Η συνένωση των πολλών μικρών εκμεταλλεύσεων σε ένα ενιαίο μεγάλο φορέα, δίνει τα πλεονεκτήματα μίας μεγάλης επιχείρησης, ενός μεγάλου οικονομικού φορέα ο οποίος, μπορεί πλέον να εξειδικεύει τις διάφορες εργασίες, να χρησιμοποιεί επιστήμονες, να χρησιμοποιεί νέες τεχνολογίες, να δημιουργεί δίκτυα πωλήσεων, να έχει διαπραγματευτική ισχύ στην αγορά. Τέτοια παραδείγματα είναι το οινοποιείο Τυρνάβου, ο συνεταιρισμός Ζαγοράς και ο συνεταιρισμός Βελβενδού, που αποτελούν τις φωτεινές εξαιρέσεις του παλιού, αλλά και οι φερέλπιδες νέοι της ομάδας αγελαδοτρόφων ΘΕΣ-γάλα και της ομάδας εκτατικών καλλιεργειών ΘΕΣ-γη.
Είναι ο μόνος τρόπος να αντιμετωπισθεί, από τη μια πλευρά το κόστος των εφοδίων και διάφορων προμηθειών που έχει ανάγκη η γεωργική εκμετάλλευση και από την άλλη, να έρθει πιο κοντά στον καταναλωτή, με ό,τι αυτό μπορεί να συνεπάγεται.
Ο δεύτερος λόγος της μη ανταγωνιστικότητας έγκειται στο ότι τα ελληνικά αγροτικά προϊόντα δεν ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της αγοράς ή στις ανάγκες ή στις επιθυμίες των καταναλωτών. Για πάρα πολλούς καταναλωτές παίζει ρόλο η ποιότητα του προϊόντος, η γεύση, η νοστιμιά, η πιστοποίηση για τον τρόπο παραγωγής, η συσκευασία, η εμφάνιση κ.λπ. (πχ μήλα Ζαγοράς, σκόρδα σε δικτάκι, πατάτες Νευροκοπίου, μήλα Αγιάς ορεινά, βιολογικά προϊόντα, προϊόντα παραδοσιακά). Το βαμβάκι, μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’80, θεωρούνταν εξαιρετικά ποιοτικό, είχε προτιμησιακή θέση στη διεθνή αγορά και απολάμβανε καλών τιμών, ήταν «ο λευκός χρυσός». Αντίθετα, από τη δεκαετία του ‘90 και ύστερα, η ποιότητά του υποβαθμίστηκε, πουλιέται με μεγάλη δυσκολία, σε πολύ χαμηλές τιμές και «από λευκός χρυσός» έγινε «όλα τα κιλά όλα τα λεφτά». Τώρα πλέον είναι ο μεγάλος ασθενής που χωρίς τη συνδεδεμένη ενίσχυση, δεν συμφέρει να καλλιεργείται.
Ο αγορά και οι καταναλωτές, είναι παράγοντες σοβαροί και καθοριστικοί που θα πρέπει, πρωτίστως, να λαμβάνονται υπόψη από τους αγρότες και μετά να καλλιεργούν.
Υπάρχει η αγορά των φθηνών προϊόντων που απευθύνεται στις μεγάλες λαϊκές τάξεις των καταναλωτών με χαμηλά εισοδήματα. Εκεί πηγαίνουν τα αγροτικά προϊόντα που διατίθενται σε πολύ χαμηλές τιμές, τα προϊόντα που παράγονται με πολύ χαμηλό κόστος παραγωγής. Τέτοια προϊόντα παράγονται σε πολύ μεγάλα αγροκτήματα ιδιόκτητα ή συνεταιριστικά, συνήθως της βόρειας Ευρώπης ή της βόρειας Αμερικής, παράγονται επίσης σε χώρες του Τρίτου Κόσμου. Στη δική μας γεωργία, θα υπήρχε ενδιαφέρον για αυτή την αγορά, μόνο στις περιπτώσεις αισθητής μείωσης του κόστους παραγωγής και δημιουργίας μεγάλων ομάδων παραγωγών ή συνεταιρισμών.
Υπάρχει και η αγορά των ακριβών προϊόντων που απευθύνεται σε καταναλωτές με υψηλότερα εισοδήματα ή καταναλωτές που έχουν ιδιαίτερες προτιμήσεις ή απαιτήσεις. Εκεί πηγαίνουν τα αγροτικά προϊόντα που διατίθενται σε ακριβότερες τιμές, παράγονται με υψηλότερο κόστος παραγωγής, αλλά παράγονται σύμφωνα με διάφορα πρότυπα παραγωγής όπως για παράδειγμα, παραδοσιακή καλλιέργεια, βιολογική καλλιέργεια, συσκευασία ατομική, εμφάνιση παραδοσιακή ή οτιδήποτε ικανοποιεί τους καταναλωτές (π.χ. έτοιμες σαλάτες). Τέτοια προϊόντα παράγονται συνήθως από μικρές γεωργικές εκμεταλλεύσεις όπως είναι οι δικές μας όπου, ενσωματώνεται η φαντασία, το μεράκι, η ιδιαίτερη περιποίηση και φροντίδα της καλλιέργειας, επενδύεται περισσότερο η οικογενειακή εργασία και εν τέλει δημιουργείται ένα ιδιαίτερο και ποιοτικό προϊόν. Παραδείγματα τέτοιων προϊόντων υπάρχουν πάρα πολλά. Εάν καταφέρουν να συνενωθούν μικρές τέτοιες ομοειδείς εκμεταλλεύσεις σε μία ομάδα, τότε μπορούν να εισβάλλουν περισσότερο στην αγορά (π.χ. η ομάδα ΘΕΣ-γάλα η οποία ικανοποιεί τους καταναλωτές που θέλουν φρέσκο γάλα 4 ημερών και το βρίσκουν στη γειτονιά τους σε ένα αρκετά καλό δίκτυο που δημιούργησε ή ο συνεταιρισμός μήλων Ζαγοράς), επίσης, η συμβολαιακή γεωργία, είναι ένας τρόπος σύνδεσης της παραγωγής με την αγορά.
Άρα, σοβαρό ζητούμενο είναι κατά πόσον η γεωργία μας είναι προσαρμοσμένη σε αυτές τις συνθήκες και σε αυτό το περιβάλλον. Προς αυτή την κατεύθυνση έχουν να γίνουν πολλά βήματα.
Υπάρχει και τρίτο διαρθρωτικό πρόβλημα, αυτό της απομάκρυνσης του κράτους από τη γεωργία. Το κράτος κράτησε μόνο τις επιδοτήσεις, την κατανομή τους και τους αναγκαίους ελέγχους, ενώ απομακρύνθηκε από τις εξελίξεις στη γεωργία. Θα πρέπει να εξετάσουμε τη σημασία των σχέσεων του κράτους με τη γεωργία.
