Αυτά ήταν τα πρώτα λόγια της διδάκτορα Ιστορίας Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Σωτηρίας Γιαννάκη, με αφορμή συνέντευξη που παραχώρησε στην «Ελευθερία» σχετικά με τον αθλητισμό τα χρόνια του 1821.
Για τον ρόλο μάλιστα του αθλητισμού μάς είπε: «Προκειμένου για την επίτευξη αυτού του άθλου, η σωματική εκγύμναση, η άσκηση, η αγωνιστική, ο αθλητισμός εν γένει, αποτέλεσαν καταλυτικό παράγοντα επιτυχίας. Ο Τούρκος κατακτητής απαγόρευε τις οργανωμένες αθλητικές εκδηλώσεις, αφενός αποσκοπώντας στη φυσική αποδυνάμωση και αφετέρου καταπνίγοντας οποιονδήποτε τρόπο καλλιέργειας κοινής συνείδησης. Δαμάζοντας, πρόσκαιρα, την αγωνιστική διάθεση κατέπνιγε παράλληλα την ελεύθερη σκέψη, καθώς η αγωνιστικότητα και η επιθυμία για διάκριση προκύπτουν ως επακόλουθο του ελεύθερου πνεύματος και της σωματικής αλκής. Η διεκδίκηση όμως της Ελευθερίας βρήκε διέξοδο και καλλιεργήθηκε μέσα από τον αυτοσχέδιο αθλητισμό αφυπνίζοντας το άτομο από την καταπίεση και διαμορφώνοντας, μέσω της άσκησης, τον ιδανικό αγωνιστή. Ο Κολοκοτρώνης προέτρεπε τους άνδρες του, όταν δεν μάχονταν τους Τούρκους, να συναγωνίζονται στο λιθάρι, που είχε σχήμα ακανόνιστο ή να οργανώνουν αγώνες δρόμου και πάλης».
*Πώς αντλούμε στοιχεία για τις αθλητικές δραστηριότητες;
«Ο πλούτος των δημοτικών μας τραγουδιών παρέχει πολυποίκιλη πληροφόρηση και δη για τις αθλητικές ικανότητες των ηρώων που προετοίμασαν και οδήγησαν στο θαύμα της Ελληνικής Επανάστασης. Η υπερβολή στην περιγραφή της αγωνιστικής τους δράσης αποκαλύπτει εμφατικά τη μοναδικότητα της προσωπικότητας και δεν πρέπει να λογίζεται ως μυθοπλασία. Η επανάληψη δε των χαρακτηριστικών, στους στίχους των δημοτικών τραγουδιών, επιβεβαιώνουν την Αλήθεια και σκιαγραφούν τον ηρωικό χαρακτήρα».
*Δηλαδή μέσα από τα δημοτικά τραγούδια κρατήθηκε «ζωντανή» και η αθλητική παράδοση...
«Οι πρωταγωνιστές αυτού του Αγώνα, εξέφρασαν διαχρονικά πρότυπα αριστείας: στην ομηρική εποχή συναντάμε τον άνδρα που θα έπρεπε να ξεχωρίζει στα έργα του σώματος και του λόγου «μύθων τε ῥητῆρ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων» (Ιλ. 443), ενώ στην ελληνική κλασική αρχαιότητα τον «καλό κἀγαθό», τον ολοκληρωμένο, τον παμμερώς γυμνασμένο. Οι ήρωες του θαύματος του 1821 διαμόρφωσαν το δικό τους πρότυπο Αριστείας, μέσα από την αθλητική Πρωτιά. Διακρίνονταν για την κορμοστασιά, τη λεβεντιά, τη ρωμαλεότητα, τη δωρικότητά τους».
« Ήταν ψιλός, ήταν λιγνός... τα φρύδια σα γαϊτάνι».
«... ψηλό, λιγνό ’ναι το κορμί, ίσιο σαν κυπαρίσσι, σαν δυο βουνά ’ναι οι πλάτες, σαν κάστρο η κεφαλή του...».
*Και για τις αθλητικές εκδηλώσεις...
«Οι αθλητικές εκδηλώσεις της ηρωικής ζωής ήταν συνυφασμένες με την καθημερινότητα και τις απαιτήσεις του απελευθερωτικού Αγώνα. Προετοιμάζονταν μέσω ανταγωνιστικών παιδιών και καλλιεργούσαν τις σωματικές τους δεξιότητες.
Ήταν κάλλιστοι ως αθλητές, ήταν πενταθλητές - κατά το αρχαίο ελληνικό πένταθλο που περιελάμβανε δρόμο, άλμα σε μήκος, ρίψεις (δίσκο, ακόντιο), πάλη.
Διακρίνονταν στον δρόμο αντοχής και ταχύτητας, στην περπατησιά.
«...τριών μερών περπατησιά μια νύχτα να το πάρτε...».
«Μέρα και νύχτα περπατεί, μέρα και νύχτα τρέχει
και Τούρκους δεν αντάμωσε, Τούρκους δεν ανταμώνει».
«Τα όρη εδρασκέλιζε.... στο γλαύκιο και στο πήδημα τα λάφια και τα αγρίμια».
«Σαράντα μίλια τρέξανε και τα σαράντα αντάμα».
«...που πέταε (=ταχύπους) σαν αετός και σαν λαγός περπάτει...».
«...πού ‘χε λαγού πηλάλα και ζαρκοπήδαγε...».
Προκαλούσαν τη ζωή στο παλαιότερο αγώνισμα όλων, έκφραση του ανθρώπινου αγώνα για επιβίωση, στην πάλη, στο πάλεμα.
«Εξέβαν και επάλαιψαν και ενίκησε ο χάρος».
«Ποιος έχει στήθος μάρμαρο και χέρια σιδερένια,
να πάμε να παλέψουμε σε μαρμαρένια αλώνια».
«Απ’ το πουρνό παλέψανε κι επήρε ο ήλιος μέρα».
*Καλλιεργήθηκαν όμως αθλήματα λόγω των συνθηκών της επανάστασης;
«Απαραίτητη προϋπόθεση υπήρξε η ριπτική ικανότητα και η σκοπευτική δεινότητα των ανδρών. Για τις ανάγκες του Αγώνα, εξασκούνταν στο λιθάρι, στη λιθοβολία κατά αντιστοιχία της δισκοβολίας, όπως επίσης στη σκοποβολή και στη σπαθασκία.
«Βγήκαν να παίξουν τα σπαθιά, να ρίξουν το λιθάρι».
«Χάρε που κόνεψ’ εις χωριόν, κόνεψε’ ς κρύα βρύσην
να πιουν οι γέροντες νερό κι οι νέοι να λιθαρίσουν».
«Που τρων’ και πίνουν στα χωριά, και ρίχνουν στο σημάδι».
«Σήμερα ν’ Δήμομ’ πασχαλιά, σήμερα ν’ πανηγύρι
τα παλληκάρια χαίρονται και ρίχνουν στο σημάδι».
Οι αθλητικές ικανότητες περιγράφονται σε κατορθώματα ηρώων, όπως ο Νικηταράς που υπερπηδούσε έξι ίππους σελωμένους ή όπως ο Ανδρούτσος που ξεπερνούσε δύο κάρα με σανό. Άλμα υπερπήδησης εμποδίων ή τριπλούν: στες τρεις.
«Πατούσε εις τη μια κορφή και βρίσκονταν στην άλλην».
«Πηδάνε, παίζουν και γλεντούν και ρίχνουν στο σημάδι».
«Κι εκεί που ρίχνονται (=με φόρα, με ένταση) στες τρεις κι έρριχναν το λιθάρι».
Η άρση βάρους - δοκίμι, κατεξοχήν δοκιμασία σωματικής και ψυχικής δύναμης σε μία συντονισμένη έκρηξη της πνευματικής ακεραιότητας του ατόμου, αναδεικνύει τον πρώτο μεταξύ ισάξιων.
«Μάρμαρο έχω στην πόρτα μου, λιθάρι στην αυλή μου
Όποιος πάρει το μάρμαρο, σηκώνει το λιθάρι,
Εκείνος ο άνδρας μου, εκείνο θε να πάρω».
Διαβιώντας την κλέφτικη ζωή, ασκούνταν στην ιππασία και μέσα από την αρμονική συνύπαρξη με τα άλογα παρέμεναν αποτελεσματικοί και σε πολεμική ετοιμότητα.
«Τ’ άλογο του σελλώσανε πηδάει, καβαλικεύει».
«Καβάλλα τρώνε το ψωμί, καβάλλα πολεμάνε».
Δεν θα μπορούσε σε μία χώρα που περιβάλλεται από θάλασσα να εκλείπουν οι αθλητές του υγρού στίβου, οι Ναυτίλοι, που οι ανάγκες του Αγώνα τους ανέδειξαν σε περίφημους, κολυμβητές, κωπηλάτες, μπουρλοτιέρηδες.
«Και αυτά στη μέση κολυμβούν σαν ψάρια πελαγήσια».
Επιδίδονταν, παράλληλα, σε χορούς.
«Μην είδατε τον Κωνσταντά στους κάμπους καβαλάρη;
Εμείς, εχτές τον είδαμε σ’ έναν χορό πιασμένο».
Η επίδειξη της σωματικής ευστροφίας και δεξιότητας εξέφραζε την ψυχική κατάσταση και την ένταση του θρησκευτικού συναισθήματος.
«Σήμερα ν’ Δήμο μ’ πασχαλιά, σήμερα ν’ πανηγύρι
Τα παλληκάρια στον χορό, τ’ αγόρια στο σημάδι».
Χορεύοντας υμνούσαν τη ζωή και «προκαλούσαν» τον θάνατο. Ο χορός παίδευε σώμα, συνείδηση και πνεύμα, ενώ ταυτόχρονα λειτουργούσε καθαρτικά, καθώς εξωτερίκευε με πλαστικότητα την ψυχική αγωνία.
«Βλέπω ταις νιαίς, χορεύουνε, τους νιούς και τραγουδούνε,
Βλέπω τα συμπαλλήκαρα κ’ επαίζανε τσικμάδαις».
«Πηδάνε, παίζουν και γελούν και ρίχνουν στο σημάδι».
Η συμμετοχή σε παιδιές, σε παιχνίδια, έχει ως αρχικό κίνητρο την εσωτερική παρόρμηση για δράση. Μέσα από τα παιχνίδια οι Κλέφτες χαίρονταν, ψυχαγωγούνταν, ανακουφίζονταν και τα παιδιά καλλιεργούσαν την αυτοπεποίθηση, τη βούληση, το θάρρος και ανέπτυσσαν το ήθος».
*Υπήρχαν και βραβεία;
«Το βραβείο ηθικό και υλικό «... ο πρώτος βραβείον εν αρνείον....ο τρίτος εν οψάριον...», ενώ το κάλλος της προσπάθειας έβρισκε ως βιωματικό χώρο έκφρασης το κονάκι, το ταμπούρι, τη ρεματιά, το ποτάμι, το πηγάδι, τη βρύση, την πλατεία του χωριού, τα χρυσά και μαρμαρένια αλώνια, το προαύλιο των εκκλησιών. Μακριά από τα βλάσφημα βλέμματα των κατακτητών και υπό τη «σκέπη του Θεού», σε μία επίταση της ανθρώπινης ολότητας υπό τη θεϊκή ευλογία. Η πίστη προετοίμαζε ώστε η χίμαιρα να γίνει πραγματικότητα.
Οι Πρώτοι των Αθλητών αναδεικνύονται από τα κατορθώματά τους: ο καπετάν Ζαχαριάς της Πελοποννήσου ήταν ανίκητος στο τρέξιμο και στο άλμα. Η παράδοση περιγράφει να τρέχει και οι φτέρνες του να αγγίζουν το κεφάλι. Ο εξίσου σπουδαίος αθλητής Ανδρούτσος, ανδρείος και ωκύπους, παραδέχεται τη μοναδικότητα του Ζαχαριά «τον έβλεπε σαν έτρεχε, στη γη δεν επατούσε». Ο ίδιος ο Ανδρούτσος, βέβαιος για το αποτέλεσμα, προκάλεσε τον Αλή Πασά να συναγωνιστεί στον ανήφορο το μαύρο του άλογο, επί ποινή θανάτου σε ενδεχόμενη αποτυχία. Κατάφερε να του σκάσει το άτι. Σε άλλη περιγραφή κυνήγησε λαγό και τον σκότωσε με πέτρες. Ο Κολοκοτρώνης, ως ταχύπους, κυνήγησε και έπιασε ζωντανούς τρεις λαγούς. Οι δρομείς του Κολοκοτρώνη φημισμένοι για την ικανότητά τους να διατρέχουν μεγάλες αποστάσεις, για τις ανάγκες του αγώνα έγιναν πεζοδρόμοι, αντίστοιχοι αθλητές αντοχής. Ο Νικηταράς εκτός από εξαίρετος άλτης, ήταν αδάμαστος στην άρση βαρών, στην πάλη, στη σπαθασκία. Η παράδοση διασώζει για τον Νικοτσάρα ότι μπορούσε να παραβγεί άλογο στο τρέξιμο και να υπερπηδά επτά ίππους στη σειρά τοποθετημένους κατά μέτωπο».
*Ήταν πηγή έμπνευσης για τα μεταγενέστερα χρόνια;
«Η αθλητική δράση των ηρώων του Θαύματος του 1821, αποτυπώνεται με οδηγό την ανεξάντλητη παράδοσή μας και αφήνει περιθώριο περαιτέρω διερεύνησης. Εντούτοις η επιλεκτική παράθεση αντιπροσωπευτικών αποσπασμάτων περιγραφής των συνηθειών, της δράσης και των επιτευγμάτων τους δεν επιτρέπει αμφισβήτηση. Διόλου τυχαία η επιλογή των στίχων στον Ολυμπιακό Ύμνο του Κ. Παλαμά (1896).
«Στο δρόμο και στο πάλεμα και στο λιθάρι.
Στων ευγενών αγώνων λάμψε την ορμή.
Και με το αμάραντο στεφάνωσε κλωνάρι.
Και σιδερένιο πλάσε και άξιο το κορμί».
Ορίζει τη φυσική συνέχεια μέσα από την ενασχόληση με τον αθλητισμό: οι Αγωνιστές με την άσκηση «στο δρόμο, στο πάλεμα και στο λιθάρι» αποκτούσαν καλή φυσική κατάσταση, σωματική ρώμη, ανθεκτικότητα, ευκινησία, πολεμική δεξιότητα και καλλιεργούσαν κοινή συνείδηση. Έτσι «σιδερένιο και άξιο το κορμί» πλάθεται προς κατάκτηση της υπέρβασης και «το αμάραντο κλωνάρι της στέψης» υπενθυμίζει διαχρονικά τον θρίαμβο του κατορθώματος. Οι ήρωες του 1821 μέσα από τον αθλητισμό κατάφεραν «στους ευγενείς αγώνες να λάμπουν την ορμή», καθώς όχι μόνο ανταποκρίνονταν στις κακουχίες της καθημερινότητάς τους και στη βιαιότητα της μάχης, αλλά το είδος του αγώνα τους εμπεριείχε το «εὖ ἀγωνίζεσθαι» έτσι όπως μόνο το αγωνιστικό αθλητικό ήθος μπορεί να διασφαλίσει την επίγεια αθανασία. Αν και οι λέξεις πολλές φορές «ωχριούν», μέσα στον μικρόκοσμό μας μπορούμε να αισθανόμαστε μόνο Υπερηφάνεια.
*Με αφορμή τη σημερινή μας συνέντευξη από πού μπορεί να αντλήσει στοιχεία ένας ερευνητής για τα αθλητικά δρώμενα της εποχής:
«Σας δίνω μια ενδεικτική βιβλιογραφία όπου ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να βρει και να αντλήσει στοιχεία: Ακαδημία Αθηνών. Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, τομ. Α’, Αθήνα 1962, Γιαννάκης Θ. Η Φυσική Αγωγή από το 394 μ.Χ., Αθήνα 1981, Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, Διήγισις Συμβάντων της Ελληνικής Φυλής από το 1770 έως τα 1836. Αθήνα 1846, Μουρατίδης Ι. Ιστορία Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού, μέρος Β’, Θεσσαλονίκη 2009, Myriobiblos, Δημοτικό Τραγούδι-Κείμενα, Πολίτης Ν. «Ανθολογία Δημοτικού Τραγουδιού», http://www.myriobiblos.gr/afieromata/dimotiko/politis_texts.htm, Passow A. Τραγούδια Ρωμαίικα, Lipsiae 1860, Τσιάντας Κ., Τα αγωνίσματα των Κλεφταρματολών και η Εθνεγερσία, Ιωάννινα 1971, Fauriel C. Chants Populaires de la Grece Moderne, Vols I-II, Paris 1824-1825».
ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Ποια είναι η Σωτηρία Θ. Γιαννάκη
Η Σωτηρία Θ. Γιαννάκη είναι διδάκτωρ της Ιστορίας Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού και διδάσκει στη ΣΕΦΑΑ/ΕΚΠΑ ως Ειδικό Εκπαιδευτικό Προσωπικό, από το 2003 μέχρι και σήμερα, μαθήματα συναφή του γνωστικού αντικειμένου της Ιστορίας της Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού στο προπτυχιακό επίπεδο, στην ειδίκευση Ολυμπιακές Σπουδές και επιβλέπει πτυχιακές εργασίες. Παράλληλα έχει διδάξει και σε ελληνικά μεταπτυχιακά προγράμματα. Η ερευνητική της δράση περιλαμβάνει ελληνικές και διεθνείς δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, μονογραφίες, συμμετοχή σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια με ερευνητικές εργασίες στην Ιστορία του Αθλητισμού και είναι μέλος επιστημονικών επιτροπών της Αθλητικής Ιστορίας. Έχει εργαστεί ως υψηλόβαθμο στέλεχος (υπαρχηγός) σε μεγάλες αθλητικές κατασκηνώσεις. Δραστηριοποιείται κοινωνικά και εθελοντικά, ενώ έχει υπάρξει αθλήτρια πετοσφαίρισης και ιστιοπλοΐας ανοιχτής θαλάσσης, σε αγωνιστικό επίπεδο, καθώς και μέλος χορευτικών ομάδων ελληνικών παραδοσιακών χορών.
Συνέντευξη: Σωτήρης Κέλλας
