Σε άρθρο μου στην εφημερίδα Ελευθερία (10/10/2015), με θέμα, «10 Οκτωβρίου 1943-H μάχη στα Πηγάδια της Κρανιάς Ελασσόνας», ανέφερα το όνομα του ανθυπολοχαγού Θεόφιλου Φατσέα. Πρόκειται για τον επικεφαλής της δύναμης του ΕΛΑΣ που διεύθυνε την στρατιωτική επιχείρηση, εναντίον του γερμανικού κατοχικού στρατού, μάχη η οποία είχε νικηφόρο κατάληξη. Μετά την δημοσίευση, προσπάθησα να βρω περισσότερα στοιχεία γι’ αυτόν τον άνθρωπο, πρωταγωνιστή της εν λόγω μάχης.
Μετά από έρευνα, βρήκα αρκετά στοιχεία, τα οποία έχουν σχέση με την ζωή και τη στρατιωτική του δράση, κατά την διάρκεια της Κατοχής. Η δημοσίευση αυτών των πληροφοριών, εκείνης της περιόδου, σκοπό έχει να αναδείξει την σημαντικότητα της μάχης αυτής και να εμπλουτιστεί η σχετική βιβλιογραφία.
Στο βιβλίο των Στέλιου Χρυσού και Δημητρίου Κολοτούρου (Στοιχεία από την ιστορία του Βύρωνα) , παρατίθενται αρκετά στοιχεία για τον Θεόφιλο Φατσέα, ο οποίος, στην μετέπειτα πορεία της ζωής του, ασχολήθηκε ενεργά με τον θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης, ως δημοτικός σύμβουλος, πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου και ως εκλεγμένος δήμαρχος του Δήμου Βύρωνα, το 1978-1979.
Σταχυολογώντας ένα μεγάλο μέρος των πληροφοριών από την βιογραφία του, μαθαίνουμε τα εξής: «Γεννήθηκε το 1917 στη Σμύρνη της Μ. Ασίας. Στην Ελλάδα ήρθε μετά τη μικρασιατική καταστροφή. Ο πατέρας του Αντρέας, ύστερα από διάφορους σταθμούς, με τη γυναίκα και τα δυο τους παιδιά Θεόφιλο και Γιώργο εγκαταστάθηκαν οριστικά στον Βύρωνα. Ο Θεόφιλος τελείωσε το Δημοτικό Σχολείο και το Γυμνάσιο του Βύρωνα. Με εξετάσεις εισήχθη στην Ανωτάτη Γεωπονική Σχολή, στην οποία έδειξε εξαιρετική επιμέλεια και τελείωσε κανονικά χωρίς την ελάχιστη απώλεια χρόνου και με άριστα.
Ο πόλεμος του 1940-1941 του κόβει τον δρόμο. Επιστρατεύεται στο Αλβανικό μέτωπο, όπου διακρίνεται και το 1941, από έφεδρος ανθυπασπιστής, ονομάζεται έφεδρος ανθυπολοχαγός. Μετά την κατάρρευση του μετώπου, τον Απρίλη του 1941, αντί να γυρίσει στο σπίτι του, μαζί με λίγους συναδέλφους του, κατευθύνεται στα Χάσια, όπου με άλλους δημιουργούν ομάδα Αντίστασης. Τον Φλεβάρη του 1942 εντάσσεται στον ΕΛΑΣ. Τοποθετείται ως διοικητής του Α΄ λόχου του 5ου Συντάγματος, της 1ης Μεραρχίας. Από την θέση αυτή έδωσε πολλές μάχες με τον κατακτητή και πήρε μέρος σε πολλά σαμποτάζ. Στις 13 Δεκέμβρη 1979 πέθανε με την ευγνωμοσύνη στην ψυχή προς το λαό του Βύρωνα, για την εμπιστοσύνη με την οποία τον περιέβαλε επί σειρά ετών...»
Σε δημοσίευμα του Ριζοσπάστη, του Ν. Πάϊκου (ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΦΑΤΣΕΑΣ, Ο τιμημένος λοχαγός του ΕΛΑΣ) δίνονται ενδιαφέροντες πληροφορίες. «Δεν έκλαψε μόνο ο Βύρωνας τον Φατσέα το δήμαρχό του. Τον Θεόφιλο, τον λοχαγό του ΕΛΑΣ. τον κλαίνε και τα δοξασμένα ανταρτοχώρια του Ολύμπου, του Αμάρμπεη, των Σερβίων, όλα τα Χάσια και τ’ Άγραφα, οι επαρχίες Τυρνάβου και Ελασσόνας. Γιατί τότε, στην Κατοχή, που όλα τάσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά, ο Φατσέας με την ευγένειά του, με τις πατριωτικές ομιλίες του, έδινε θάρρος και εμψύχωνε τους κατοίκους με την αισιόδοξη προοπτική ότι η νίκη θα είναι δική μας, του λαού μας. Ο Φατσέας, όντας γεωπόνος στον Τύρναβο, μόλις βγήκαν οι πρώτοι αντάρτες στον Όλυμπο και άρχισε να ζωντανεύει το αρματολίκι, τα παράτησε όλα και βγήκε αντάρτης ν’ αγωνιστεί για τη λευτεριά της πατρίδας. Εντάχτηκε στα τμήματα του Υπαρχηγείου Ολύμπου-Αμάρμπεη, στην αρχή ως απλός αντάρτης. Αργότερα αναδείχτηκε επικεφαλής του 2ου Συγκροτήματος και όταν ο ΕΛΑΣ έγινε ταχτικός στρατός, έχοντας τον βαθμό του λοχαγού ανέλαβε διοικητής του 2ου Λόχου του 5ου Συντάγματος της 1ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες, σαμποτάζ, ενέδρες κλπ. Μία από τις σκληρές μάχες δόθηκε στη Χούνη της Κρανιάς-Δεσκάτης.
Ο Φατσέας, επικεφαλής του λόχου του, μαζί με τους Μπαντέκα-Ζαχαριά-Μαυροπάτερα και τον διοικητή του τάγματος Λευτεριά, πολέμησε γενναία κι έδειξε όχι μόνο παλικαριά, αλλά και ταχτική αντίληψη και έσωσε τα μαχόμενα τμήματα του ΕΛΑΣ από βέβαιη εξόντωση. Οι Γερμανοί, για να παρασύρουν τα τμήματα του ΕΛΑΣ στον κάμπο όπου το μέρος ήταν ακάλυπτο, μεταχειρίστηκαν ένα τέχνασμα. Προσποιήθηκαν ότι υποχωρούν και εγκαταλείπουν την περιοχή, ενώ στην πραγματικότητα κρύφτηκαν στ’ αμπέλια και στο πυκνό δάσος. Τα τμήματα του ΕΛΑΣ δεν αντιλήφθηκαν την παγίδα, ξεγελάστηκαν και κατέβηκαν εκεί όπου τα περίμεναν οι Γερμανοί. Έτσι μπλέχτηκαν σε μία σκληρή μάχη και ήταν αδύνατο να υποχωρήσουν. Χάρη όμως στον ηρωισμό των τμημάτων που διοικούσαν οι παραπάνω αγωνιστές μαζί και ο Φατσέας, οι Γερμανοί ύστερα από σκληρή μάχη όπου είχαν σοβαρές απώλειες (27 νεκρούς και δεκάδες τραυματίες) αναγκάστηκαν να τραπούν σε άτακτη φυγή. Ο ΕΛΑΣ στη μάχη αυτή είχε απώλειες 5 νεκρούς, από τα καλύτερα παλικάρια του.»
Από το δημοσίευμα, γίνονται γνωστά τα ονόματα και άλλων αγωνιστών, που συμμετείχαν στην εν λόγω μάχη και τα οποία δεν ήσαν μέχρι στιγμής γνωστά. Για την ιστορία, τα ονόματα των Κρανιωτών πατριωτών, που έλαβαν μέρος στην μάχη, έχουν δημοσιευθεί από τονΒασίλειο Κατσαρό.
Για καλύτερη κατανόηση των γεγονότων αυτής της ιστορικής μάχης, γράφω μία μικρή περίληψη, η οποία, στη συνέχεια εμπλουτίζεται με ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα, από το βιβλίο του Λάζαρου Αρσενίου, Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ.
Οι Έλληνες, κατά τη διάρκεια της σκληρής τριπλής κατοχής (γερμανικής-ιταλικής-βουλγαρικής) πρόβαλαν σθεναρή αντίσταση εναντίον των κατακτητών, για την απελευθέρωση της χώρας, που ξεκίνησε μετά την συνθηκολόγηση της Ελλάδας, τον Απρίλιο του 1941, μέσω των αντάρτικων οργανώσεων στα βουνά και στις πόλεις, γράφοντας, στις σελίδες της ελληνικής Ιστορίας, πράξεις απαράμιλλου ηρωισμού και αυτοθυσίας.
Μετά την συνθηκολόγηση στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943, των Ιταλών με τις συμμαχικές χώρες, οι Γερμανοί αναγκάστηκαν να αναλάβουν οι ίδιοι τον έλεγχο των περιοχών των πρώην συμμάχων τους.
Έτσι στην Ελασσόνα, ο νέος Γερμανός φρούραρχος, Χάνς Τύρολ, θέλοντας να δείξει την πυγμή του στα χωριά της επαρχίας, πραγματοποίησε στρατιωτικές εξόδους με σκοπό να σπείρει τον φόβο και να κάνει ξεκάθαρο στους κατοίκους, πως οι σκληρές συνθήκες της Κατοχής δεν άλλαξαν.
Έτσι στις 9 Οκτωβρίου, δύο γερμανικά καμιόνια, με 20 περίπου στρατιώτες, κινήθηκαν για αναγνώριση στα χωριά της επαρχίας, στον οδικό άξονα Ελασσόνα-Κρανιά-Δεσκάτη. Εισερχόμενοι στα Πηγάδια, μία μικρή κοιλάδα της Κρανιάς, αφού πέρασαν την περιοχή Βαλανίδα-Στένωμα, σταμάτησαν διότι έγινε ένοπλη συμπλοκή Κρανιωτών, που είχαν επιφορτιστεί με την επιτήρηση του δρόμου, με τους Γερμανούς, όπου ευτυχώς δεν τραυματίστηκε κανείς. Οι ένοπλοι Κρανιώτες ανέβηκαν στο χωριό, ενώ οι Γερμανοί δεν επιχείρησαν να τους κυνηγήσουν. Όταν επέστρεψαν οι Γερμανοί στην Ελασσόνα, έδωσαν αναφορά στον Γερμανό φρούραρχο, Αυτός δεν εκτίμησε την κατάσταση όπως έπρεπε και αποφάσισε να συνεχίσει τη δράση του.
Στις αρχές Οκτωβρίου, το ΕΑΜ της Κρανιάς πληροφορήθηκε ότι επρόκειτο να γίνει κίνηση των Γερμανών προ την περιοχή μας, χωρίς ακριβή ημερομηνία. Ειδοποιήθηκε και το αρχηγείο του ΕΑΜ των Χασίων, το οποίο έδωσε διαταγή σε έναν λόχο του Τακτικού ΕΛΑΣ, που βρισκόταν στην Ελάτη των Σερβίων, να κινηθεί άμεσα για την προάσπιση της Κρανιάς.
Επικεφαλής ήταν ο ανθυπολοχαγός Θεόφιλος Φατσέας. Ο λόχος είχε περίπου 150 άντρες, από τους οποίους οι 30 περίπου ήταν από την Κρανιά, μέλη του τακτικού και εφεδρικού ΕΛΑΣ. Ο οπλισμός τους αποτελούνταν από 4 πολυβόλα, 5 οπλοπολυβόλα, 1 όλμο των 82 χιλ., ατομικό οπλισμό και αρκετές χειροβομβίδες. Σε συνεννόηση των επικεφαλής με τα τοπικά στελέχη του ΕΛΑΣ, κατέλαβαν τα γύρω υψώματα, της Κούτρας και του Αϊ-Λιά, που περικλείουν τα Πηγάδια. Έφτιαξαν ένα απλό, αλλά αποτελεσματικό σχέδιο, μία παγίδα που ήταν καλά στημένη.
Την 10 Οκτωβρίου, 85 Γερμανοί στρατιώτες με τον φρούραρχο, επιβαίνοντες σε 6 στρατιωτικά καμιόνια, ένα γερανοφόρο φορτηγό, ένα αυτοκίνητο επιβατηγό και μία μοτοσυκλέτα, που προπορευόταν της στρατιωτικής φάλαγγας, ξεκίνησαν για τη Δεσκάτη. Πριν από τις 11 το πρωί, η φάλαγγα μετά την Βαλανίδα, διήλθε το Στένωμα και μπήκε στα Πηγάδια. Για την μάχη που ακολούθησε ο Λάζαρος Αρσ. Αρσενίου, στο βιβλίο του (Η Θεσσαλία στην Αντίσταση), περιγράφει γλαφυρά και παραστατικά. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Την ίδια περίοδο διεξάγονται μάχες και στη Βόρειο Θεσσαλία. Αρχές Οκτωβρίου 1943 ειδοποιείται από το ΕΑΜ Ελασσώνος το 1ο Τάγμα του 5ου Συντάγματος ότι γερμανική φάλαγγα ετοιμάζεται για επιδρομή στη Δεσκάτη. Η φάλαγγα εξόρμησε, αλλά προσέκρουσε σε αντίσταση στο υψίπεδο της Κρανιάς (υψ. 700 μ) και επέστρεψε.
Την 10η Οκτωβρίου το μεσημέρι ακούστηκε στο φυλάκιο του δρόμου θόρυβος αυτοκινήτου. Κινήθηκαν οι Γερμανοί με βραδύ τώρα ρυθμό. Τα παρατηρητήρια ειδοποιούνται το ένα με το άλλο. Οι μαχητές πιάνουν θέσεις. Ούτε ανάσες δεν ακούγονται. Αφήνουν τους Γερμανούς να πλησιάσουν στον ξέφωτο κάμπο. Και τότε να τους βάλλουν από κοντά καταιγιστικά. Κάποιος, όμως, δεν κρατήθηκε. Πυροβόλησε από μακρινή απόσταση. Οι Γερμανοί σταματούν. Κατεβαίνουν 100 περίπου από αυτοκίνητα, τρέχουν και ταμπουρώνονται σ’ ένα μαντρί, πίσω από ξερολιθιές που αφθονούσαν εκεί. Άρχισε η μάχη. Οι Έλληνες πολεμούν με πείσμα. Ο αντάρτης Κώστας Καπέτης έρχεται στα χέρια με Γερμανό και όπως παλεύουν τους βρίσκει ριπή και σκοτώνει και τους δύο. Προσπάθεια των Γερμανών να επιτεθούν αποτυγχάνει και καθηλώνονται με απώλειες. Ενθουσιασμένες οι γυναίκες του χωριού πάνε τοίχο-τοίχο πίσω από ξερολιθιές, στους αντάρτες νερό. Βλήμα όλμου των ανταρτών πετυχαίνει γερμανικό αυτοκίνητο, το ανατινάζει και σείεται η ατμόσφαιρα από την κραυγή «αέρα-αα!». Από την διπλανή πλαγιά ξεφωνίζουν με χαρά τσομπάνοι, πετώντας σκούφους στον αέρα. Την συνέχεια την αφηγείται ο ανθυπολοχαγός Θεόφιλος Φατσέας: - Η ώρα περνούσε. Έπρεπε να τελειώσει τούτο το μπλέξιμο, πριν πέσει το φθινοπωρινό σούρουπο. Το μεγαλύτερο βάρος έλαχε στον δεύτερο λόχο, ταγμένο στο γυμνό σχιστολιθικό ύψωμα, στην δεξιά πλευρά, στο έμπα του χωριού. Ο διοικητής του, ο Λευτερωτής, έφεδρος ανθυπολοχαγός, δίνει το σύνθημα για εξόρμηση. Εγώ με πέντ’ έξι άλλους κάνουμε έφοδο και φτάνουμε σε σταθμευμένη κούρσα των Γερμανών. Αρπάζουμε ό,τι προφτάσαμε. Εγώ άρπαξα ένα μονόκαννο κυνηγετικό όπλο κι ένα μπαστούνι με χαραγμένο αγκυλωτό σταυρό και την επιγραφή «Λένινγκραντ, 1941-1943» . Τα’ χω ακόμα. Η επιστροφή μας ήταν δύσκολη. Οι Γερμανοί βάλλουν ακατάπαυστα. Το ακάλυπτο έδαφος δεν μας προστάτευε. Ξεφύγαμε με άλματα. Ο Αποστόλης Σκούφιας, 28 χρονών γκαρσόνι, στάθηκε άτυχος. Δέχτηκε ριπή στο στήθος. Κάποιος Γερμανός πλησίασε με υψωμένα χέρια να παραδοθεί. Πήγε να τον παραλάβει ο Νέστορας Τσαρούχας, από την Καλαμπάκα, αλλά άλλος Γερμανός έριξε με το αυτόματο. Και τον σκότωσε. Οι Γερμανοί δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν. Γύρισαν στην Ελασσόνα. Και ο Φατσέας συνεχίζει: - Eπειδή δεν είχαμε φέρετρα, βάλαμε στους νεκρούς επάνω σε ξύλινες πόρτες και τους πήγαμε στην εκκλησία. Οι γυναίκες του χωριού τους στόλισαν, τους έβαλαν λουλούδια και τους μοιρολόγησαν κλαίγοντας όλη την νύχτα. Πολύ πρωί τους θάψαμε σε μια γωνιά του νεκροταφείου, βάζοντας έναν ξύλινο σταυρό στον τάφο τους. Τίποτα άλλο δεν πήραν από την πατρίδα. Την επομένη ήρθε επιτροπή Γερμανών από την Ελασσόνα με λευκή σημαία και με Έλληνες συνοδούς και ζήτησαν τους νεκρούς τους. Κάπου 27. Τους δώσαμε όλους. Όπως μάθαμε οι Γερμανοί έκαναν συλλήψεις πατριωτών στην Ελασσόνα, αλλά από την πόλη δεν ξαναβγήκαν προς Δεσκάτη-Γρεβενά».
Με το παρόν άρθρο, θέλω να συμπληρώσω ένα ακόμη κομμάτι, στο πάζλ της νεότερης ιστορίας της Κρανιάς. Μέσα σε αυτό το πνεύμα συμφιλίωσης, αναγνώρισης και προσφοράς, αυτών που αγωνίστηκαν για τη ελευθερία, η πρόταση μου για ανέγερση επετειακού μνημείου στον ιερό χώρο του Προφήτη Ηλία, αίτημα επίκαιρο και δίκαιο, που υπέβαλα στην Τοπική Κοινότητα της Κρανιάς και στον Δήμο της Ελασσόνας, έγινε, και περιμένω την απάντηση και τις σχετικές αποφάσεις και ενέργειες των αρμόδιων φορέων, για την υλοποίησή του. Θα είναι ένα μνημείο, λιτό, που θα μας ενώνει και θα μας θυμίζει τις θυσίες και τους αγώνες του λαού της Κρανιάς, κάνοντας σε όλους γνωστή, την συμμετοχή της στην ιστορία της Εθνικής Αντίστασης.
* Από τον Γιώργο Ι. Μπαλή
