Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη
«Ανατολικά της Αττάλειας, βόρεια της Λευκωσίας», είναι το νέο βιβλίο του διακεκριμένου ποιητή και πεζογράφου Μάριου Μιχαηλίδη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μomentum. Ο ποιητής και πεζογράφος Μάριος Μιχαηλίδης γεννήθηκε στην Κύπρο και ζει στην Αθήνα από το 1975. Αποφοίτησε από τη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών, απέκτησε το πτυχίο ΜA, Ed. από το Πανεπιστήμιο Αrkansas, (ΗΠΑ). Είναι Ειδικός Σύμβουλος στο Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού.
Τρία έργα του, η ποιητική συλλογή «Σαν άλλοθι οι λέξεις» (Μεταίχμιο, 2003) και το μυθιστόρημα «Ο Οστεοφύλαξ» (Μεταίχμιο, 2007) και η νουβάλα «Ο Ανακριτής» (Γαβριηλίδης, 2012) τιμήθηκαν με το Κρατικό Βραβείο του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου.
Είναι μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων (Hellenic Author’s Society) και του Κύκλου Ποιητών. Σήμερα μιλάει στην «ΕτΔ».
* Στο νέο σας βιβλίο «Ανατολικά της Αττάλειας, βόρεια της Λευκωσίας» αφηγείστε ιστορίες ανθρώπων που βίωσαν δύο φορές την προσφυγιά και τον διωγμό, ως θύματα της ιστορίας και όσων λαμβάνουν τις αποφάσεις ερήμην των λαών. Μπορείτε να γίνετε πιο αναλυτικός;
- Πολλοί υποστηρίζουν, σαν να πρόκειται για θέσφατο, ότι την ιστορία τη δημιουργούν οι λαοί. Όμως, πολλά είναι τα γεγονότα εκείνα που εξακολουθητικώς μας πείθουν ότι οι λαοί είναι τα μεγάλα θύματα των αποφάσεων που λαμβάνονται από γνωστά, ή και άγνωστα στους πολλούς, κέντρα αποφάσεων. Βέβαια, για τα μεγάλα και τα σπουδαία, η «συνταγή» θέλει μικρότερες ή μεγαλύτερες δόσεις «παλλαϊκής» συμμετοχής. Οπότε, οι μηχανισμοί της κρατικής και ευρύτερα της πολιτικής προπαγάνδας αποδύονται σε μια κοπιώδη προσπάθεια: στήνουν σκηνικά μεγάλων οραμάτων και ανασύρουν από την παρακαταθήκη των δοκιμασμένων τσιτάτων «προαιώνιους πόθους», γαλβανισμένους με αυτοθυσιαστικές κορώνες. Έτσι διαμορφώνεται το κατάλληλο ψυχοσυναισθηματικό περιβάλλον, με συνέπεια μικρότερα ή μεγαλύτερα τμήματα λαού να πορεύονται προς τις «λεωφόρους των πεπρωμένων». Εννοείται ότι οι απανταχού επιτήδειοι, ενθυλακώνουν τεράστια ποσά, προκειμένου να αφυπνίσουν και να ερεθίσουν τα εθνικά αντανακλαστικά των μαζών.
Ίσως όλα αυτά να εκτιμηθούν από μερικούς ως άκρως αιρετικές και γι’ αυτό επικίνδυνες θέσεις. Πείτε, όμως, άξιζε τόσο πολύ το Μικρασιατικό όραμα ώστε να επενδυθεί σ’ αυτό μια τόσο μεγάλη ανθρωποθυσία 25.000 στρατιωτών, 1.500.000 προσφύγων και 600.000 νεκρών αμάχων;
Στο μυθιστόρημα «Ανατολικά της Αττάλειας βόρεια της Λευκωσίας», μια οικογένεια βιώνει την πικρή γεύση της προσφυγιάς δύο φορές. Μια στην Αλάγια της Μικράς Ασίας και μια στη βόρεια Λευκωσία της οποίας τα προάστια Νεάπολη, Κωνσταντία και Τράχωνας έχουν κατακτηθεί από τους Νεότουρκους το 1974.
* Το αφήγημα στηρίζεται σε μία αληθινή ιστορία;
- Το αφήγημα, πράγματι, στηρίζεται σε μιαν αληθινή ιστορία, αυτήν της οικογένειας της μητέρας μου. Το 1923, η οικογένεια αυτή μαζί με άλλες πήρε τον δρόμο της προσφυγιάς και έφτασε στην Κύπρο που τότε βρισκόταν υπό αγγλική κατοχή. Είναι από τις μοναδικές περιπτώσεις προσφύγων που κατέφυγαν στην Κύπρο λόγω της μικρής απόστασης που χωρίζουν τη Μεγαλόνησο από τα νότια παράλια της Τουρκίας. Δεν πρόκειται όμως για ιστορικό μυθιστόρημα. Η ιστορία υπάρχει μόνο σαν φόντο. Πρόθεσή μου δεν ήταν να αναπαραγάγω γνωστά γεγονότα. Θέλησα κυρίως να προβάλω τον αγώνα και την αγωνία απλών ανθρώπων να ζήσουν με αξιοπρέπεια, παραμερίζοντας πάθη και μίση που τους τα φόρτωσαν άλλοι. Ωστόσο, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει πώς αυτοί οι άνθρωποι βίωσαν τα γεγονότα που στιγμάτισαν τη ζωή Ελλήνων και Τούρκων στην Κύπρο, από την αγγλική κατοχή και τον αγώνα για την Ένωση με την Ελλάδα, από την Ανεξαρτησία και τη συγκρότηση της Κυπριακής Δημοκρατίας μέχρι τα θλιβερά γεγονότα του 1963, το προδοτικό πραξικόπημα της χούντας στην Κύπρο, που άνοιξε τον δρόμο στην Τουρκία για να εισβάλει στην Κύπρο.
* Με την παράθεση των στίχων από το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη «Τελευταίος Σταθμός» αποτυπώνεται σε λίγες γραμμές με καίριο τρόπο η θεματική του βιβλίου που αφορά το ριζικό του πρόσφυγα: «Όμως τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμάλωτου/τη σκέψη/του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια/δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς». Πόσο δύσκολα είναι να αλλάξει η σκέψη του πρόσφυγα; Αυτό μπορεί να γίνει μόνο αν αποδοθεί πραγματική δικαιοσύνη;
- Ο «Τελευταίος Σταθμός» του Γιώργου Σεφέρη είναι ο πιο καίριος –ποιητικά εννοώ- απολογισμός του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Για να κατανοήσει κανείς σε βάθος τους σεφερικούς στίχους πρέπει να γίνει, νοερά, συμμέτοχος εκείνου του δράματος που βίωσε ο ίδιος ο ποιητής, όταν νεαρός εγκατέλειπε με την οικογένειά του τα Βουρλά της Σμύρνης και κατόπιν όταν ως διπλωμάτης ακολούθησε την τύχη της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης στην Αίγυπτο. Εκεί είχε την ευθύνη να συναντά όσους κατόρθωναν να φύγουν από τη σκλαβωμένη Ελλάδα για να πολεμήσουν στο πλευρό των συμμάχων. Η σκέψη των ανθρώπων που βίωσαν το δράμα της προσφυγιάς και της αιχμαλωσίας ενσωματώθηκε στη συνείδηση του ποιητή.
Επαναλαμβάνω τη λέξη βίωμα, γιατί φιλάνθρωπα συναισθήματα για τους αδικημένους μπορεί να νιώσει ο καθένας. Το αποτύπωμα, όμως, που αφήνει μια τέτοια εμπειρία στην ψυχή είναι δύσκολο να το αισθανθεί κανείς. Ο Σεφέρης το γνώρισε πολύ νωρίς. Καταφεύγω σ’ αυτούς τους στίχους, γιατί είναι στίχοι καταπελτικοί και λένε αυτά που εγώ θέλω να πω για τους δικούς μου ήρωες με θαυμαστή ενάργεια και λιτότητα.
Σκέφτομαι πόσο επίκαιροι είναι αυτοί οι στίχοι σήμερα, που χιλιάδες άνθρωποι αναγκάζονται να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς, πληρώνοντας κρίματα άλλων. Και δεν ξέρω, αλήθεια, ποια δικαιοσύνη είναι ικανή να απαλείψει τον άδικο πόνο και το δάκρυ των προσφύγων. Το μόνο που μπορώ να πω σαν ευχή είναι να ημερέψει επιτέλους ο κόσμος μας.
* Ιδιαίτερο στοιχείο της αφήγησης αποτελεί ο τρόπος απόδοσης των συναισθημάτων και των σκέψεων των ηρώων και κυρίως της κεντρικής ηρωίδας με τη χρήση έντεχνου και ποιητικού λόγου. Αυτό το στοιχείο αποτέλεσε δική σας επιλογή για να αποδώσετε καλύτερα την πραγματικότητα;
- Χαίρομαι γι’ αυτήν την ερώτηση. Εσείς γνωρίζετε τα χαρακτηριστικά της γραφής μου. Θητεύω παράλληλα στον ποιητικό και τον πεζό λόγο γι’ αυτό και είναι εύκολο να αναγνωρίσει κανείς στα αφηγήματά μου τη μικτή, ποιητική και πεζολογική γλώσσα. Ειδικά στο αφήγημα «Ανατολικά της Αττάλειας, βόρεια της Λευκωσίας» επιδίωξα, λόγω του θέματος, να περιορίσω τον ποιητικό λόγο. Δηλαδή, δεν είναι ούτε ο λόγος του «Οστεοφύλακος» ούτε της νουβέλας «Τα κρόταλα του χρόνου», ούτε και του «Ανακριτή», όπου το φαντασιακό συμπλέκεται με το ρεαλιστικό και όπου η συνέργειά τους δημιουργούν ένα γλωσσικό μίγμα με αρεστές, σε πολλούς, ιδιαιτερότητες. Ένας ελαφρύς απόηχος αυτής της γλώσσας υπάρχει και στο πρόσφατό μου αφήγημα. Με αυτή τη γλώσσα ο τριτοπρόσωπος αφηγητής περιγράφει τις σκέψεις και τους κραδασμούς της ψυχής του κεντρικού προσώπου και με την ίδια γλώσσα εκφράζει η ίδια η Μαρία τους λογισμούς και τις αγωνίες της. Την ευθύνη, βέβαια, για όσα συμβαίνουν σε ένα βιβλίο την έχει ο συγγραφέας. Αυτός είναι που σε τελευταία ανάλυση κρίνεται. Τα πρόσωπα, ο τρόπος που συμπεριφέρονται και δρουν κι ακόμη η ομιλία τους είναι επιλογές του δημιουργού. Πιστεύω ότι ο λόγος των προσώπων οφείλει να εκφράζει τον χαρακτήρα τους, όπως αυτός διαμορφώνεται μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες.
* Πόσο επίκαιρο είναι σήμερα το βιβλίο σας με όλα αυτά τα τραγικά που διαδραματίζονται στις ακτές του Αιγαίου με τους πρόσφυγες από τη Συρία;
- Η μοίρα των προσφύγων είναι κοινή. Η ιστορία επαναλαμβάνεται κι αυτό με την έννοια του ότι επαναλαμβάνονται οι ίδιες αιτίες που προκαλούν παρόμοια γεγονότα. Και εδώ, εννοώ το δράμα της Συρίας, παίζεται ένα παιχνίδι που το γέννησαν οι εγκέφαλοι των κέντρων εξουσίας, οι αποφάσεις των οποίων καθορίζουν τις τύχες των λαών. Όχι ότι νοιάζονται για τους λαούς. Καθόλου, μάλιστα. Τα γεωπολιτικά συμφέροντα των ισχυρών παραμένουν ψυχρά και απαθή απέναντι στα θύματα των πολέμων που οι ίδιοι προκαλούν ή αφήνουν να εξελιχθούν. Το δράμα των προσφύγων που παίζεται στις ακτές του Αιγαίου, θυμίζει την τραγική μοίρα του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Μάλιστα, το 1922-23 καταγράφηκαν μεγάλες ροές Ελλήνων προσφύγων από τη Σμύρνη προς τη Συρία. Αυτό περιέργως αποσιωπάται. Από αυτή την άποψη θεωρώ ότι το πρόσφατο βιβλίο μου αποκτά επικαιρότητα.
Εδώ να μου επιτρέψετε ένα σχόλιο. Πολλοί φίλοι ακόμη και εκδότες δεν έβλεπαν τον λόγο να εκδοθεί ακόμη ένα βιβλίο με μικρασιατικές και κυπριακές αναφορές. Το θεώρησαν σαν ένα θέμα που δεν «πουλάει». Και όμως. Το βιβλίο αυτό βγήκε σε δεύτερη έκδοση μέσα σε ένα χρόνο και μεταφράστηκε στα τουρκικά και στα γερμανικά. Γι’ αυτό εκφράζω τις ευχαριστίες μου στον εκδοτικό οίκο Momentum για την εμπιστοσύνη του προς το πρόσωπό μου..
* Αλήθεια, πού οδηγείται σήμερα ο κόσμος;
- Ο κόσμος μας, έτσι όπως διαμορφώθηκε μετά το πέρας του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου με τη συνθήκη της Γιάλτας, καταρρέει. Οι αντοχές του παρ’ ότι αποδείχτηκαν πολύ ισχυρές μπροστά σε επιμέρους κρίσεις, σήμερα είναι τραγικά αποδυναμωμένες. Τα γεγονότα, καθημερινά, μας πείθουν ότι η Ευρώπη είναι αδύναμη να πάρει πρωτοβουλίες και να περισώσει τη δική της ενότητα, μέσα σε πνεύμα ενότητας και αλληλεγγύης. Από την άλλη, οι μεγάλες δυνάμεις βρίσκονται περιχαρακωμένες στα δικά τους προβλήματα. Ο παγκόσμιος χάρτης φαίνεται να τρεκλίζει μέσα σε πολύ ασταθείς συντεταγμένες και είναι σαν να επιζητεί τη σταθερότητα που, όμως, κανείς δεν είναι σε θέση να την προσφέρει.
Είναι πλέον γεγονός ότι ο κόσμος μας πορεύεται προς χαοτικές καταστάσεις κι αυτό είναι ορατό στους λαούς. Οι πρόσφυγες και η εξάπλωση του ισλαμικού κράτους, η ανεργία, η πείνα, η φτώχεια, το αυξανόμενο φαινόμενο των αστέγων, η ανασφάλεια και ο φόβος στην Ευρώπη και ακόμη το φαινόμενο του θερμοκηπίου, όλα αυτά, κάθε άλλο παρά ενθαρρυντικά είναι.
Εκείνο που γυροφέρνει στο νου τώρα τελευταία είναι κάποιοι στίχοι από τον Προφητικό του Κωστή Παλαμά, γραμμένοι σε άλλες εποχές και για άλλους λόγους:
Και μη έχοντας άλλο σκαλί/ να κατρακυλήσεις πιο βαθιά /στου κακού τη σκάλα...
Μα πάλι δεν ξέρω. Θα αισθανθεί ο κόσμος μας το κάλεσμα για ένα ελπιδοφόρο πέταγμα;
