Ο Πηνειός και η Οσσα

ΛΑΡΙΣΑ ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ, ΧΙΛΙΕΣ ΛΕΞΕΙΣ...

Ο Πηνειός και η Όσσα. Χαρακτικό του Haller von Hallestein. 1817

Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
[e-mail]

Στο σημερινό σημείωμα δημοσιεύουμε ένα άγνωστο χαρακτικό, το οποίο εντόπισε εδώ και καιρό ο Κώστας Θεοδωρόπουλος, συλλέκτης και ιστορικός, με πλούσιο ερευνητικό έργο [1].

Είναι έργο του Χάλλερ φον Χάλλερστάϊν (το πλήρες γερμανικό του όνομα ήταν Johann Carl Christoph Wilhelm Joachim Haller von Hallerstein) (1774-1817). Υπήρξε Γερμανός βαρόνος, αρχιτέκτονας μηχανικός και κλασικός αρχαιολόγος. Καταγόταν από παλιά οικογένεια της Νυρεμβέργης και σπούδασε καλές τέχνες και αρχιτεκτονική στη Στουτγάρδη και εν συνεχεία στην ακαδημία του Βερολίνου. Το 1810 συνόδευσε μια μεγάλη ομάδα Γερμανών αρχαιολόγων και Βρετανών αρχιτεκτόνων οι οποίοι επισκέφθηκαν και την Ελλάδα. Μελέτησε τα μνημεία της Αθήνας και ερεύνησε τον Ναό της Αφαίας στην Αίγινα και τον Ναό του Επικουρίου Απόλλωνα στις Βάσσες. Αργότερα διεύθυνε αρχαιολογικές ανασκαφές και στον αρχαιολογικό χώρο του θεάτρου της Μήλου. Το 1816 επέστρεψε στην Αθήνα και συνέχισε μόνος τις μελέτες του στην Αττική. Καθοριστική είναι η γνωριμία του με τον Georg Christian Gropius [2], ο οποίος με τις γνωριμίες που διέθετε, πρότεινε στον Hallerstein να κτίσει δύο γέφυρες, την πρώτη στη Χαλκίδα και τη δεύτερη στα Τέμπη. Τελικά αποδέχθηκε την πρόταση του Βελή πασά της Λάρισας να κτίσει τη γέφυρα στα Τέμπη. Έφθασε στη Λάρισα στις 21 Οκτωβρίου του 1817 και περιηγήθηκε την Κοιλάδα των Τεμπών για να εντοπίσει σε πιο σημείο να κατασκευασθεί η γέφυρα. Στο διάστημα αυτό της παραμονής του στη Λάρισα φιλοτέχνησε και το δημοσιευόμενο σήμερα χαρακτικό. Εν τω μεταξύ είχε προσβληθεί από ελονοσία και παρά τις κρίσεις υπερπυρεξίας, συνέχιζε την περιήγησή του στα Τέμπη. Στις 5 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, ενώ μελετούσε και σχεδίαζε τη γέφυρα, υπέστη φοβερή πυρετική κρίση, μεταφέρθηκε επειγόντως στα γειτονικά Αμπελάκια, όπου την ίδια μέρα πέθανε. Ενταφιάσθηκε στον αύλειο χώρο εκκλησίας του χωριού. Αργότερα η σωρός του μεταφέρθηκε από τα Αμπελάκια στην Αθήνα και ετάφη στο Θησείο. Τελικά το σχέδιο κατασκευής νέας γέφυρας στα Τέμπη ματαιώθηκε οριστικά.
Δυστυχώς οι λεπτομέρειες του χαρακτικού που Haller που δημοσιεύουμε δεν είναι ευκρινείς και η αντιγραφή του ατελής. Ο ίδιος έβαλε τη λεζάντα «Ο Πηνειός και η Όσσα» και απεικονίζει την περιοχή, στο σημείο όπου εκεί σήμερα είναι κτισμένο το Κρατικό Νοσοκομείο και οι εγκαταστάσεις του Δημοτικού Ραδιοφώνου, στα Παλαιά Σφαγεία. Είναι μια απεικόνιση που την συναντάμε πρώτα στα έργα του Εσθονού Otto Magnus von Stackerberg (1811) και του Γάλλου Francois Pouqueville (1812) και αργότερα του Βρετανού Christopher Wordsworth (1833) και του Γάλλου Hippolyte Lapeyre (1851).
Στο χαρακτικό απεικονίζεται το βορειοανατολικό τμήμα της πόλης, μέρος μιας περιοχής της συνοικίας Σουφλάρια. Μπροστά και στα δεξιά της εικόνας υπάρχουν σε μεγάλη έκταση διάσπαρτες όρθιες λίθινες στήλες, οι οποίες υποδηλώνουν την παρουσία μουσουλμανικού νεκροταφείου σ’ αυτή την περιοχή, το οποίο εκτεινόταν μέχρι τον χώρο όπου καταλαμβάνει σήμερα το Γενικό Κρατικό Νοσοκομείο. Σε ορισμένα σημεία ο χώρος του οθωμανικού νεκροταφείου περικλείεται με πασσάλους κάθετα τοποθετημένους. Αριστερά ο Πηνειός κυλά ήρεμα τα νερά του ανάμεσα από κατάφυτες όχθες. Είναι η περιοχή όπου κατά το πρώτο μισό του 20ου αι. υπήρχε μία από τις δύο περαταριές (πορθμεία) που διέθετε η Λάρισα [3] και συνέδεε τη δεξιά όχθη με την απέναντι αριστερή όχθη του ποταμού, όπου βρισκόταν το θερινό ψυχαγωγικό κέντρο «Λούνα Πάρκ». Η συνοικία αποτελείται από αραιές, χαμηλές και απλές κατοικίες, μέσα από τις οποίες προβάλλουν συστάδες δένδρων, χωρίς καμιά ρυμοτομική διάταξη, ενώ αραιές σκιές ανθρώπων κινούνται ανάμεσα στους χώρους. Στο κέντρο της εικόνας προβάλλει τζαμί με πανύψηλο μιναρέ και διάφορα κτίσματα γύρω του. Η πορεία του Πηνειού στρέφεται προς ανατολάς, ενώ πίσω από τα διάσπαρτα σπίτια της συνοικίας διαγράφεται η μεγάλη θεσσαλική πεδιάδα, η οποία στο βάθος περιχαρακώνεται από τα υψώματα της Χασάμπαλης. Εκείνη που διακρίνεται καθαρά είναι η κορυφογραμμή της Όσσας, ενώ αριστερά διαγράφεται επιβλητική η χαρακτηριστική κωνική απόληξη του βουνού.
Στο τοπίο αυτό ο καλλιτέχνης φαίνεται ότι μελέτησε την ίδια τη φύση με απλότητα, χωρίς ιδιαίτερες καλλιτεχνικές αρετές. Ο Hallestein με τη γραφίδα του, αποδίδει ότι βλέπει με παραδειγματική ακρίβεια και με ερασιτεχνική αισθαντικότητα. Το τοπίο είναι γι’ αυτόν τοπίο, δεν είναι ούτε σύμβολο, ούτε αλληγορία, ούτε ιστορία.
[1]. Θεοδωρόπουλος Κωνσταντίνος. Η ιστορία ενός πέτρινου γεφυριού στα Τέμπη που δεν κτίσθηκε ποτέ! Πρακτικά 8ου Συνεδρίου Λαρισαϊκών Σπουδών. Λάρισα 5-6 Δεκεμβρίου 2014. Λάρισα (2015) σελ. 99-110. Στο δημοσίευμα αυτό υπάρχουν πολλές και ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες της ζωής του και περιγράφονται οι άγονες προσπάθειές του να κτίσει ένα πέτρινο γεφύρι στην περιοχή των Τεμπών, έπειτα από την καταστροφή το 1811 του μεγάλου γεφυριού που είχαν κτίσει οι Οθωμανοί κοντά στο Ομόλιο, άφθονα υπολείμματα του οποίου υπάρχουν μέχρι και σήμερα.
[2]. Ο Georg Gropius (1776-1850) ήταν Γερμανός επιχειρηματίας, αρχαιολόγος, χαράκτης και διπλωμάτης. Το 1802-1803 ήλθε στην Ελλάδα ως συνταξιδιώτης και εικονογράφος του περιηγητή Jakob Bartholdy. Από το 1803 ο Γκρόπιους έζησε μόνιμα στην Ελλάδα και το 1810 διορίσθηκε υποπρόξενος της μεγάλης Βρετανίας στο Τρίκερι, σπουδαίο τότε εμπορικό λιμάνι για έξι χρόνια. Υποστήριξε ένθερμα την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και το 1840 έγινε Γενικός Πρόξενος της Αυστρίας στην Αθήνα.
[3]. Η άλλη περαταριά βρισκόταν στην περιοχή του Αλκαζάρ, στο ύψος του σημερινού ομώνυμου Σταδίου και συνέδεε την περιοχή αυτή με τη συνοικία Ταμπάκικα.