Η ανάγκη του ανθρώπου για καταγραφή ιστορικών γεγονότων, σημαντικών ιδιωτικών στιγμών, αισθημάτων και αναζητήσεων, φαίνεται ότι δεν μπορούσε να ικανοποιηθεί πλήρως με τη βοήθεια του γραπτού και του προφορικού λόγου. Η εικόνα, με την αδιαμφισβήτητη δύναμή της, κατέστησε αναγκαία τη χρήση αυτής για μια πιο ολοκληρωμένη καταγραφή τους. Με τη φωτογραφία ουσιαστικά έγινε κατορθωτό να μείνουν ανεξίτηλες στον χρόνο εικόνες κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας και να αιχμαλωτισθούν ιστορικές στιγμές που αποτυπώθηκαν στο χαρτί. Τη δύναμή της τη νιώσαμε εδώ στην περιοχή μας από πολύ νωρίς. Η χρήση εικόνας, σταθερής και κινούμενης, πρωτοεμφανίσθηκε στη Θεσσαλία κατά τη διάρκεια του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897.
Η σημερινή φωτογραφία αναφέρεται σε έναν άλλο πόλεμο, τον πόλεμο του 1940-41 και την τετράχρονη επακολουθήσασα κατοχή. Για τη Λάρισα μπορεί η κατοχή να ήλθε στις 19 Απριλίου 1941, ο πόλεμος όμως είχε ξεκινήσει από την 28η Οκτωβρίου του 1940. Οι ιταλικοί βομβαρδισμοί συνεχίζονταν τακτικά, μέχρι που ξημέρωσε η 1η Μαρτίου 1941. Ένας τρομερός σεισμός, που πολλοί τον εξέλαβαν σαν βομβαρδιστική επιδρομή, ισοπέδωσε την πόλη. Πολλά τα θύματα, ήλθαν να προστεθούν σε εκείνα των βομβαρδισμών και του ελληνοαλβανικού μετώπου. Και δεν ήταν μόνον αυτό. Την επομένη, 2 Μαρτίου, σμήνη ιταλικών αεροπλάνων βομβάρδισαν, οι αθεόφοβοι, την ισοπεδωμένη από τους σεισμούς πόλη, πριν ακόμη αυτή προλάβει να περιμαζέψει τα παγιδευμένα στα ερείπια από τον σεισμό θύματα. Οι ζωντανοί εγκατέλειψαν την πόλη, κλείδωσαν τα καταστήματα και έφυγαν για τους πλησιόχωρους οικισμούς. Τότε ήταν που πολλοί «ημέτεροι» βρήκαν την ευκαιρία να συλήσουν τα εγκαταλειμμένα σπίτια και καταστήματα. Η μία συμφορά πάνω στην άλλη. Νεκρή η πόλη, νεκρή και η ψυχή της.
Και έφθασε η 6η Απριλίου του 1941. Άλλος εχθρός ξεκίνησε από τον βορρά να πλησιάζει την πόλη, οι Γερμανοί. Στρατιές ολόκληρες, αφού υποκλίθηκαν πρώτα στη γενναιότητα των υπερασπιστών στα οχυρά Ρούπελ (Γραμμή Μεταξά) στη Μακεδονία, ξεχύθηκαν νότια. Προηγήθηκαν ανηλεείς βομβαρδισμοί της Λάρισας από γερμανικά στούκας όλη τη Μ. Εβδομάδα του 1941 και τη Μ. Παρασκευή ο κατακτητής έμπαινε χωρίς αντίσταση [1] σε μια έρημη πόλη, όπου έκανε ό,τι ήθελε. Τέτοια μέρα κανονικά τα παιδιά θα γύρναγαν στους δρόμους για να τραγουδήσουν τα πένθιμα κάλαντα της ημέρας «Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα». Πραγματικά μαύρη μέρα για τη Λάρισα, αλλά πού να βρεθούν παιδιά για να θρηνήσουν...
Οι γερμανικές μονάδες που έμειναν στη Λάρισα και αποτέλεσαν τον στρατό κατοχής είχαν εγκαταστήσει τη Διοίκησή τους στο νεότευκτο τότε οίκημα της Τράπεζας Ελλάδος. Στρατιωτικός διοικητής ήταν ο συνταγματάρχης Koeller και πολιτικός επίτροπος ο ισόβαθμός του Schultz. Πρώτη τους ενέργεια ήταν να απευθύνουν μια προκήρυξη στον πληθυσμό, καθώς άρχιζε σιγά-σιγά να γυρίζει από τα χωριά όπου είχε σκορπισθεί. Τον καλούσαν να αποφεύγει πράξεις οι οποίες στρέφονταν κατά του γερμανικού στρατού ή κατά των εγκαταστάσεών τους. Σε περίπτωση ανυπακοής θα εφαρμόζονταν αντίποινα, έστω κι αν οι δράστες έμεναν ασύλληπτοι. Παρ’ όλα αυτά όμως, η αντίσταση άρχισε νωρίς. Γρήγορα βρέθηκαν ψυχωμένοι Έλληνες που αψήφησαν την απειλή.
Χρειάστηκε να περάσει ένας μήνας περίπου για να αρχίζουν να επιστρέφουν σιγά-σιγά κυρίως οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι επαγγελματίες που διέθεταν καταστήματα, πολλοί από τους οποίους τα βρήκαν λεηλατημένα. Όταν πλέον οι Γερμανοί εδραιώθηκαν σε όλη την Ελλάδα, έφθασαν μετά από λίγο και οι Ιταλοί του Μουσολίνι, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σαν κατοχική δύναμη στην πόλη μας.
Φωτογραφίες από εκείνη την περίοδο έχουμε μερικές από τα συμμαχικά εκστρατευτικά σώματα των Άγγλων και των Νεοζηλανδών κατά την υποχώρησή τους. Οι περισσότερες που υπάρχουν μέχρι σήμερα είναι γερμανικές και αποτυπώνουν την είσοδο των Γερμανών στην πόλη. Φωτογραφίες Ελλήνων από τις γερμανικές δραστηριότητες κατά τη διάρκεια της κατοχής στη Λάρισα δεν υπάρχουν ή δεν διασώθηκαν. Και είναι φυσικό, αφού ερασιτέχνες φωτογράφοι δεν είχαν μείνει στην πόλη, ενώ τα επαγγελματικά φωτογραφεία υπολειτουργούσαν λόγω της φυγής των Λαρισαίων. Ό,τι έμεινε μέχρι σήμερα είναι από φωτογραφίσεις που η γερμανική προπαγάνδα διοχέτευσε στην κυκλοφορία και από λήψεις που έκαναν πολλοί Γερμανοί στρατιώτες κατά την άδεια εξόδου τους από το στρατόπεδο. ΟΙ περισσότερες αυτές εμφανίζονταν στη Γερμανία, με την ευκαιρία μετάθεσης ή κάποιας άδειας. Παρατηρούμε συχνά στις φωτογραφίες αυτές ότι στο πίσω μέρος υπάρχουν σε πολλές, σφραγίδες γερμανικών φωτογραφείων. Αντίθετα, έχουμε διαπιστώσει ότι στη Αθήνα υπάρχουν αρκετές φωτογραφίες Ελλήνων που απεικονίζουν την τραγικότητα των γεγονότων που έζησε η πρωτεύουσα κατά την είσοδο των Γερμανών και την επώδυνη κατοχή (λιμοί, καταστροφές, συλλήψεις, στρατιωτικές πομπές, κ.λπ.).
Η φωτογραφία η οποία συνοδεύει το κείμενο είναι γερμανική και προέρχεται από την είσοδο των γερμανικών οχημάτων στη Λάρισα στις 19 Απριλίου 1941. Μια φάλαγγα από μικρά αυτοκίνητα (τζιπ) έχει σταθμεύσει κοντά στο δεξιό πεζοδρόμιο της οδού Κούμα, στο ύψος των Δικαστηρίων, τα οποία δεν διακρίνονται, καθώς πενήντα περίπου ημέρες πριν, ο ισχυρός σεισμός τα είχε κατεδαφίσει. Πιο κάτω στη φωτογραφία διακρίνονται κατά σειράν το Μέγαρο Κατσαούνη, το κτίριο του υποκαταστήματος της Εμπορικής Τράπεζας, το τριώροφο ξενοδοχείο «Πανελλήνιον», το ζαχαροπλαστείο «Ελληνικόν» και στο βάθος της εικόνας το Μέγαρο του Νικόδημου, όλα με εμφανή στοιχεία καταστροφής διαφορετικού βαθμού το καθένα, από τον προηγηθέντα σεισμό. Είναι μια ηλιόλουστη ημέρα, ώρα μεσημβρινή περίπου, αλλά ούτε ένα Λαρισαίος δεν διακρίνεται σε έναν από τους πιο πολυσύχναστους δρόμους της Λάρισας. Μια πόλη ακατοίκητη και έρημη. Η φωτογραφία προέρχεται από το πλούσιο αρχείο της Φωτοθήκης Λάρισας του Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας, η οποία εντοπίσθηκε σε δημόσια δημοπρασία του εξωτερικού.
[1]. Γράφει κάποιος χρονογράφος της εποχής: «Έρημον κατοίκων εύρον οι εχθροί την πόλιν και επεδόθησαν εις όργιον λεηλασίας. Κυριολεκτικώς εσκύλευσαν την νεκράν Λάρισαν». Ήταν ευτύχημα το ότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Λάρισας είχε εγκαταλείψει την πόλη από τις πρώτες ακόμα ημέρες του πολέμου. Το γεγονός αυτό έσωσε πολλούς και από τον φοβερό σεισμό
Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
