Ο τρίτος τόμος αναφέρεται στην Ελλάδα, την οποία επισκέφθηκε ο συγγραφέας με τη σύζυγό του και ένα φιλικό τους ζευγάρι, με την ευκαιρία των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας του 1896. Κατά την πολυήμερη παραμονή τους στη χώρα μας δεν αρκέσθηκαν μόνο να παρακολουθήσουν τις αθλητικές εκδηλώσεις των Αγώνων, αλλά επιδόθηκαν και σε ταξίδια στην ελληνική ενδοχώρα, η οποία τότε έφθανε μέχρι τη Μελούνα. Το τρίτο κεφάλαιο του τόμου αυτού έχει τον τίτλο «The Wonders of Thessaly» και σ’ αυτό ο συγγραφέας περιγράφει το ταξίδι τους στη Θεσσαλία. Η περιήγηση αρχίζει από τον Βόλο, συνεχίζεται σιδηροδρομικά προς τη Λάρισα, λοξοδρομεί προς τα Τέμπη και καταλήγει στα Μετέωρα. Το κεφάλαιο της Θεσσαλίας καταλαμβάνει 112 σελίδες (225-336) του βιβλίου και περιέχει 101 φωτογραφίες, οι οποίες παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον, καθώς απόψεις της περιοχής μας από τα τέλη του 19ου αιώνα υπάρχουν σήμερα ελάχιστες.
Στο σημερινό μας σημείωμα θα παρουσιάσουμε τις εντυπώσεις που κατέγραψε ο Burton Holmes μόνον για τη Λάρισα. Το ταξίδι της ομάδας των Αμερικανών έγινε τον Απρίλιο του 1896, αμέσως μετά τη λήξη των Ολυμπιακών Αγώνων, οι οποίοι ως γνωστόν είχαν αρχίσει στις 25 Μαρτίου με το παλαιό ημερολόγιο. Ξεκίνησαν από τον Πειραιά με πλοίο, παρέκαμψαν το Σούνιο, διέπλευσαν τον Ευβοϊκό Κόλπο, κατευθύνθηκαν προς τον Μαλιακό Κόλπο, πέρασαν στον Παγασητικό Κόλπο και κατέληξαν στον Βόλο. Εκεί, έπειτα από ολιγόωρη παραμονή, επιβιβάσθηκαν στον Θεσσαλικό Σιδηρόδρομο, ο οποίος βρισκόταν τότε στα πρώτα χρόνια λειτουργίας του και έφθασαν στη Λάρισα. Ας παρακολουθήσουμε αυτούσια τη σκέψη και τη γραφή του Burton Holmes:
«Ένας-ένας φθάναμε στους καταθλιπτικούς σταθμούς του τρένου, κοντοστεκόμασταν για λίγο και μετά τούς αφήναμε πίσω μας. Έτσι αβίαστα φθάσαμε στον προορισμό μας, τη Λάρισα, η οποία απέχει από τον Βόλο 37 μίλια. Ο πρώτος περίπατος στη Λάρισα μάς έδωσε να καταλάβουμε ότι σπάνια βλέπανε ξένους στην πρωτεύουσα της Θεσσαλίας. Παντού όπου πηγαίναμε μας ακολουθούσε ένα πλήθος ανθρώπων με το στόμα ανοικτό. Όταν για λίγο κοντοστεκόμασταν μπροστά σε καταστήματα ή καθόμασταν σε κάποιο καφενείο, η κυκλοφορία διακόπτονταν. Όλοι σταματούσαν για να μας ρίξουν μια ματιά, να σχολιάσουν την εμφάνισή μας και να συζητήσουν για την πιθανή αιτία της επίσκεψής μας στην πόλη. Ειλικρινά πιστεύω ότι κατά τη διάρκεια της σύντομης παραμονής μας στη Λάρισα, καθένας από τους δεκατέσσερις χιλιάδες κατοίκους της, μας έριξε μια παρατεταμένη και επίμονη ματιά. Οι κυρίες της παρέας μας υπήρξαν τα κύρια πρόσωπα της δημόσιας περιέργειας, επειδή στη Λάρισα σπάνια έβλεπες τις γυναίκες της πόλης να κυκλοφορούν ελεύθερα στους δρόμους της. Μέχρι το 1881 η Λάρισα ήταν τουρκική πόλη, γι’ αυτό και η ζωή των Ελλήνων κατοίκων της είναι ακόμη επηρεασμένη από τις μουσουλμανικές συνήθειες και παραδόσεις.
Αν και η Λάρισα είναι η πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, μοιάζει πάρα πολύ σαν επαρχιακή πόλη. Μια λαοθάλασσα από ηλίθια και καθόλου διακριτικά πρόσωπα, χαιρετούν τους ξένους συνεχώς. Οι ρακένδυτοι, απερίγραπτοι, άπλυτοι και ακάθαρτοι πολίτες, δεν είναι καν γραφικοί. Είναι αποκρουστικά άθλιοι, αδαείς και βρώμικοι. Ο ταξιδιώτης δεν μπορεί καν να διανοηθεί την ύπαρξη ανώτερης κοινωνικής τάξης στην πόλη αυτή. Η ευημερία χάθηκε την ημέρα που η Θεσσαλία πέρασε στα χέρια των Ελλήνων, κατά το 1881, με τη συνθήκη του Βερολίνου. Οι εύποροι Τούρκοι έφυγαν, με όλες τις αποσκευές και τα υπάρχοντά τους, από αυτούς τους δρόμους. Από τα είκοσι επτά τζαμιά της Λάρισας, αν εξαιρέσει κανείς τέσσερα, τα υπόλοιπα βρίσκονται υπό κατάρρευση. Είκοσι τρεις εγκαταλειμμένοι μιναρέδες υψώνουν τις λεπτές, χαριτωμένες φιγούρες τους, πάνω από τα είκοσι τρία ερημωμένα τζαμιά.
Η κατάληψη της Θεσσαλίας από τις χριστιανικές δυνάμεις, αποτέλεσε την αρχή για τη μεγάλη έξοδο των μωαμεθανών. Αυτό αποδεκάτισε σχεδόν την περιοχή και για ένα χρονικό διάστημα κάθε πρόοδος σταμάτησε, αφού οι Έλληνες αργούσαν να έλθουν να πάρουν τα μέρη που είχαν μείνει κενά φεύγοντας οι Τούρκοι. Η κυβέρνηση κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να πείσει τους σοβαρούς και μόνιμους Τούρκους χωρικούς να παραμείνουν. Τους προσφέρθηκε απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία, καθώς και πολλά άλλα προνόμια, αλλά μάταια. Οι μουσουλμάνοι δεν μπορούσαν να παραμείνουν σε έναν τόπο από τον οποίο είχε εκδιωχθεί ο σουλτάνος τους. Πούλησαν μεγάλο μέρος των περιουσιακών τους στοιχείων και πιστοί στο πνεύμα των νομάδων προγόνων τους, μάζεψαν, τα υπάρχοντά τους και σιωπηλά μετακόμισαν. Μέσα σε μια μέρα και μια νύκτα είχαν φύγει, αφήνοντας τα χωριά και τις πόλεις σχεδόν άδεια».
Αυτά γράφει ο συγγραφέας για τη Λάρισα. Οι κύριες εντυπώσεις του δεν απέχουν πολύ από την πραγματικότητα. Σε πολλά σημεία όμως φαίνεται ότι δεν ενημερώθηκα σωστά. Είναι γνωστό πως αμέσως μετά την ενσωμάτωση, πολλοί επαγγελματίες και επιστήμονες από την παλιά Ελλάδα και ιδίως από την Πελοπόννησο, ήλθαν να σταδιοδρομήσουν στη Λάρισα. Εκείνο όμως που σοκάρει πραγματικά είναι όταν περιγράφει τους κατοίκους της πόλης μας. Χαρακτηρισμοί όπως ηλίθιοι, αδιάκριτοι, ρακένδυτοι, απερίγραπτοι, άπλυτοι, ακάθαρτοι, άθλιοι, αδαείς, βρώμικοι, είναι πολύ βαρείς. Ας δούμε όμως αν είναι και αληθινοί. Οι άνθρωποι του δρόμου, αυτοί τους οποίους συνάντησε η παρέα των Αμερικανών στο κέντρο της πόλης, ήταν οι αργόσχολοι, οι χωρικοί των γύρω περιοχών που βρέθηκαν προσωρινά στην πόλη, οι περιθωριακοί. Οπωσδήποτε όμως δεν ήταν οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι εκπαιδευτικοί, οι μαθητές, οι στρατιωτικοί που υπηρετούσαν στη Λάρισα. Και αυτό φαίνεται καθαρά από τη φωτογραφία ομάδας ατόμων που απαθανάτισε και δημοσίευσε ο συγγραφέας. Πρόσωπα αδρά, άξεστα, ηλιοκαμένα, πληγωμένα από τις κακουχίες τα μεγαλύτερα, με χαμένη την παιδική αθωότητα τα μικρότερα. Αυτοί συνόδευαν τους επιφανείς ξένους στη βόλτα τους στην αγορά της πόλης, καθώς γι’ αυτούς το θέαμα των ξένων ήταν πρωτόγνωρο. Τα κομψά κουστούμια των ανδρών, τα φανταχτερά φορέματα και τα καπέλα των γυναικών και η ελεύθερη ανάμιξή τους με τους άνδρες, τους εντυπωσίαζε. Οι ξένοι επισκέπτες φαίνεται ότι δεν μπήκαν στον κόπο να συναντήσουν τους αστούς της πόλης. Γι’ αυτό το συμπέρασμά τους ότι είναι αδύνατον να υπάρχει ανώτερη κοινωνική τάξη σ’ αυτήν την πόλη είναι εντελώς αυθαίρετο, γεγονός που τους εκθέτει. Το κείμενο για τη Λάρισα εμπλουτίζεται και με πέντε φωτογραφίες. Η δημοσιευόμενη απεικονίζει ένα μέρος του δημοτικού ξενοδοχείου «Το Στέμμα», το οποίο βρισκόταν στη βόρεια πλευρά της πλατείας και πάνω στον δρόμο την άμαξα των ξένων με τη συνοδεία τους.
Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
