χιλιόμετρα προς το Αιγαίο με μαιανδρική κατά τόπους πορεία, δέχεται τα νερά απ' όλους τους παραπόταμους της Θεσσαλίας, διαρρέει την εύφορη πεδιάδα της και διασχίζοντας τη στενή δίοδο της Κοιλάδας των Τεμπών μεταξύ Ολύμπου και Κισσάβου, εκβάλλει εν είδει Δέλτα στον Θερμαϊκό κόλπο κοντά στην περιοχή του Στομίου. Ο Πηνειός θεωρείται το κατάλοιπο της προϊστορικής λίμνης η οποία κάλυπτε ολόκληρη τη Θεσσαλία, τα νερά της οποίας βρήκαν διέξοδο προς τη θάλασσα έπειτα από έναν ισχυρό σεισμό ο οποίος διέρρηξε τα ενωμένα τότε βουνά του Ολύμπου και της Όσσας.
Η πορεία του Πηνειού έχει συνδεθεί στενά με δύο περιοχές της Ανατολικής Θεσσαλίας. Μυθολογικά με την Κοιλάδα των Τεμπών και χωροταξικά με την πόλη της Λάρισας, την οποία φέρεται να παρακολουθεί την ιστορική πορεία της ο ποταμός και να της προσφέρει ποθητό εναγκαλισμό. Σήμερα θα μιλήσουμε για τις γραφικότητες που συνδέονταν με τον Πηνειό στη διαδρομή του μέσα από τα σπλάγχνα της πόλης.
Η δυτικότερη τοποθεσία κοντά στην πόλη ήταν επί τουρκοκρατίας τα "Γκιόλια". Η τοποθεσία αυτή βρίσκεται κοντά στην περιοχή της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής. Λέγεται ότι κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας μερικοί Οθωμανοί γαιοκτήμονες είχαν κτίσει στο σημείο αυτό, επειδή το κλίμα ήταν υγιεινό και δροσερό, εξοχικές κατοικίες, όπου στις αυλές τους αφθονούσαν τα τριαντάφυλλα. Τον περασμένο αιώνα ήταν χώρος θερινής κολύμβησης των νέων και εκγύμνασης ποταμοκολυμβητών για τη ρίψη του Σταυρού κατά τα Θεοφάνεια. Μεταπολεμικά ήταν χώρος εκδρομικών εξορμήσεων των προσκόπων, διαφόρων σωματείων και άλλων ομάδων.
Ακολουθεί η περιοχή της ΔΕΥΑΛ με τον Υδατόπυργο, σημαντικό για την ύδρευση της Λάρισας έργο, της οποίας οι εγκαταστάσεις ξεκίνησαν πριν 90 χρόνια και σήμερα έχει γιγαντωθεί σε μια υγιή επιχείρηση.
Η περιοχή "Σάλια"[1] ήταν γνωστή από την περίοδο της τουρκοκρατίας και έχει σχέση με τη μεταφορά ξυλείας από τις δυτικές περιοχές της Θεσσαλίας. Με απλό τρόπο και εκμεταλλευόμενοι την κίνηση του νερού, έμπειροι υλοτόμοι οδηγούσαν τεράστιες ποσότητες τεμαχισμένων κορμών σε μια απλή αποβάθρα στη δεξιά όχθη του ποταμού κοντά στη μεγάλη γέφυρα της Λάρισας. Εκεί μετατρέπονταν σε ξυλεία και διανέμονταν σε όλη την περιοχή.
Από τότε που κτίσθηκε η Λάρισα ο Πηνειός πρόσφερε το πολύτιμο νερό του για την ύδρευση των κατοίκων της. Κατέβαιναν τις όχθες του, γέμιζαν ασκούς με νερό, τους φόρτωναν σε ζώα και το μετέφεραν στα σπίτια. Αργότερα, όταν έφθασαν και στη Λάρισα οι μηχανικές υδραντλίες, κατασκευάστηκαν στις όχθες του δεξαμενές, από τις οποίες με ειδικές κάνουλες γέμιζαν τα ιπποκίνητα νεροβάρελα, και γινόταν η διανομή. Η μετάγγιση στα σπίτια γινόταν με τους γκαζοτενεκέδες. Η τιμή οριζόταν ανά γκαζοτενεκέ.
Τα νερά του Πηνειού μέχρι τα τελευταία προπολεμικά χρόνια περνούσαν από την προαιώνια κοίτη του που ήταν πάντα γεμάτη με νερό. Φοβερές ήταν σε μερικά σημεία οι ρουφήχτρες που τρόμαζαν τον κόσμο. Υπήρχε η φήμη πως όταν κολυμπούσες οι δίνες του νερού σε άρπαζαν, σε βύθιζαν και δεν έβγαινες ζωντανός. Όταν το ποτάμι κατέβαζε μεγάλες ποσότητες νερού, ξεχείλιζε και απλωνόταν από τον Πέρα Μαχαλά μέχρι τον πύργο του Χαροκόπου και τα Ταμπάκικα. Τότε οι κάτοικοι των δύο συνοικισμών ζούσαν ώρες αγωνίας. Τα νερά έμπαιναν στα σπίτια, έκαναν μεγάλες ζημιές και στα παλαιότερα χρόνια περιγράφονται και πνιγμοί. Γι' αυτό όταν υπήρχε μεγάλη βροχόπτωση, οι αρχές επικοινωνούσαν με τα Τρίκαλα και αν μάθαιναν ότι κατεβαίνει πολύ νερό, ειδοποιούσαν τους κατοίκους των πλημμυροπαθών συνοικιών να μετακομίσουν. Όταν προπολεμικά άρχισαν να γίνονται τα αντιπλημμυρικά αναχώματα, κρίθηκε σκόπιμο να δημιουργηθεί μια νέα κοίτη, αυτή που υπάρχει μέχρι σήμερα, για να δέχεται το μεγαλύτερο όγκο του νερού. Από τότε η Λάρισα έχασε μια γραφικότητα, καθώς σήμερα την πόλη διασχίζει ένα αυλάκι και όχι ο αργυροδίνης Πηνειός.
Προπολεμικά, μετά τη γέφυρα, για την οποία γράψαμε σε άλλα κείμενά μας, ο ρους του ποταμού στο ύψος του Αλκαζάρ διχαζόταν και αγκάλιαζε μια γήινη μάζα. Ήταν το γραφικό "νησάκι" το οποίο είχε δημιουργηθεί από φερτές ύλες του ποταμού κατά τις μεγάλες πλημμύρες. Είχε καλυφθεί από πυκνή βλάστηση. Μοσχοϊτιές και λυγαριές διέχεαν το λεπτό άρωμά τους, λεύκες πρόσφεραν με τα αργυρόχροα φύλλα τους σκιά και στο έδαφος λεπτή άμμος δημιουργούσε την εντύπωση ότι πατούσες σε βελούδινο χαλί. Οι ρομαντικοί περιπατητές το αποκαλούσαν "Νησί των ονείρων" γιατί τα καλοκαίρια έβρισκαν σ' αυτό καταφύγιο παράνομα ζευγαράκια. Όταν το 1935 άρχισαν από την Boot τα έργα εκτροπής του Πηνειού και η κατασκευή αναχωμάτων για την προστασία των παραπήνειων συνοικισμών, το νησάκι εξαφανίσθηκε.
Στην ίδια περιοχή, κοντά στην αριστερή όχθη, αναπτύχθηκε με τον καιρό μια όμορφη νησίδα πρασίνου, το "Άλσος των Νυμφών" με επίκεντρο το εξοχικό κέντρο "Αλκαζάρ". Το πράσινο συνεχιζόταν μέχρις ότου να συνδεθεί με τον Κήπο του Παπασταύρου[2]. Στο σημείο αυτό βρισκόταν το φιλήσυχο εξοχικό κέντρο "Κιβωτός" του Ζαρκαδούλα. Η περιοχή αυτή συνδεόταν με τα Ταμπάκικα στην απέναντι όχθη με περαταριά.
Στη συνέχεια ο Πηνειός, ο "Σαλαμπριάς" όπως τον μετονόμασε τον 12ο αιώνα η Άννα Κομνηνή στην περίφημη Αλεξιάδα της, ακολουθούσε καμπύλη πορεία η οποία οριοθετούσε τα Ταμπάκικα, τη συνοικία των βυρσοδεψών, από τρεις πλευρές. Σήμερα η συνοικία αυτή με την ονομασία Αμπελόκηποι έχει εξελιχθεί σε μια θαυμάσια τοποθεσία της πόλης με ιδιαίτερη ομορφιά. Κατά μήκος του συνοικισμού εμφανίστηκε στη δυτική πλευρά του το 1907 το παγοποιείο του Κατσαούνη, το πρώτο παγοποιείο της Λάρισας και στη βόρεια πλευρά του βρισκόταν η εξοχική περιοχή "Πλάτανος", η οποία είναι συνυφασμένη με πολλές μικρές ιστορίες ζωής περιθωριακών ανθρώπων. Παραδίπλα οι αλευρόμυλοι έδιναν ζωή στην οικονομία της πόλης για έναν αιώνα περίπου.
Λίγο πιο κάτω βρίσκεται και η περιοχή όπου έγινε η λήψη της φωτογραφίας. Παρατηρούμε ότι κάθετα στη ροή του νερού έχουν τοποθετηθεί σε ανώμαλη γραμμή εμπόδια. Είναι το γνωστό «νταϊλιάνι», αλλιώς ιχθυοπαγίδα, μια πρόχειρη κατασκευή από διαπλεγμένα μεταξύ τους ξύλα, η οποία παγιδεύει τα μεγαλύτερα ψάρια του Πηνειού, ενώ αφήνει ελεύθερη τη δίοδο στα μικρότερα.
Σε μικρή απόσταση από το νταϊλιάνι, στο ύψος των παλαιών Σφαγείων, υπήρχε η λεγόμενη Σκάλα του Πηνειού. Στο σημείο αυτό είχε τοποθετηθεί περαταριά, η οποία γεφύρωνε τις όχθες του ποταμού και οδηγούσε ανθρώπους και εμπορεύματα στην απέναντι πλευρά όπου για ένα διάστημα λειτούργησε το εξοχικό κέντρο "Λούνα Παρκ" του Ρωμύλου Αυδή[3].
Τα πολύ παλιά χρόνια, όταν ο Πηνειός είχε πολύ νερό, κυκλοφορούσαν στο ποτάμι μικρά πλωτά μέσα που χρησιμοποιούσαν οι ψαράδες και άλλα τα οποία έκαναν μεταφορές ανθρώπων και πραγμάτων ή ακόμα και για αναψυχή. Η τοπική παράδοση αναφέρει ότι η περίφημη εταίρα Λαΐς (Λαΐδα) η Κορινθία (περί το 425 π. Χ.), όταν ακολούθησε έναν πλούσιο Λαρισαίο, τον Παυσανία (κατ' άλλους Ιππόστρατο), και εγκαταστάθηκε στη Λάρισα, της άρεσε να διαπλέει το ποτάμι πάνω σε βάρκα και να φθάνει μέχρι εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το εκκλησάκι της Αγίας Μαρίνας. Στο σημείο αυτό υπήρχε καλλιμάρμαρος ναός, αφιερωμένος στην Αφροδίτη. Η Λαΐδα φαίνεται ότι θεωρούσε χρέος της να κάνει συχνά προσκύνημα στο ναό της προστάτιδάς της. Λέγεται ότι κάποια μέρα οι αντίζηλές της, που είχαν εγκαταλειφθεί από τους άνδρες τους για χάρη της, καιροφυλάκτησαν και την σκότωσαν μέσα στο ναό από φθόνο και ζηλοτυπία. Ενταφιάστηκε κοντά στον Πηνειό. Επάνω στην πλάκα του τάφου της τοποθέτησαν λίθινη υδρία και χάραξαν επίγραμμα ανωνύμου επιγραμματοποιού[4].
Όπως αναφέρθηκε, ο αργυροδίνης Πηνειός των παλιών χρόνων δυστυχώς δεν υπάρχει σήμερα. Η κατασκευή της δεύτερης ανακουφιστικής κοίτης, η χρήση του νερού του στη γεωργία πριν φθάσει στη Λάρισα και άλλες αιτίες, μεταμόρφωσαν το ποτάμι μας σε ρυάκι σχεδόν στάσιμο, με τη δυσμενή προοπτική τους καλοκαιρινούς μήνες να στερεύει. Η πόλη έχει πολλά χρόνια τώρα που υδρεύεται από γεωτρήσεις και πολίτες και πολιτεία έχουν στρέψει τα νώτα τους στο ποτάμι. Ο "ζωοδότης" της Λάρισας Πηνειός έχει μετατραπεί σε ένα ευρύτατο αλλά καταπράσινο χαντάκι...
----------------------------------
[1]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος. Η περιοχή ‘’Σάλια" της Λάρισας. εφ, "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 4ης Απριλίου 2018.
[2]. Του ιδίου: Ο Κήπος του Παπασταύρου, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 13ης Δεκεμβρίου 2017.
[3]. Του ιδίου: Περαταριές στην παλιά Λάρισα, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 12ης Ιουλίου 2017.
[4]. Αθήναιος, XIII, 589.
Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)
