Σπούδασε φιλολογία και αρχαιολογία σε φημισμένα αγγλικά πανεπιστήμια και μάλιστα στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και υπήρξε συμφοιτητής του λόρδου Βύρωνα. Στους κύκλους της Αγγλίας, όμως, έγινε γνωστός σαν σπουδαίος ποιητής.
Όπως ήταν συνήθεια στους εύπορους και καλλιεργημένους νέους της αγγλικής κοινωνίας της εποχής εκείνης, το 1810 επιχείρησε, μαζί με άλλους Βρετανούς, την περιήγησή του[1] στην ηπειρωτική Ελλάδα, σε μια εποχή όπου ο ελληνισμός είχε αφυπνισθεί και προετοιμαζόταν για τον μεγάλο αγώνα. Οι περιηγητές αυτοί, αρχαιολάτρες ως επί το πλείστον, αναζητούσαν τη γοητευτική περιπέτεια της περιήγησης στις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, επειδή ήταν κατάσπαρτες από αρχαιολογικούς χώρους. Συχνά συνοδεύονταν και από καλλιτέχνες, με σκοπό να απεικονίσουν τοπία, αρχαιότητες και νεότερα μνημεία και να αιχμαλωτίσουν σκηνές του σύγχρονου καθημερινού βίου. Μερικές φορές και οι ίδιοι οι ταξιδιώτες προσπαθούσαν να κρατήσουν την εικαστική μαρτυρία των εντυπώσεών τους από την περιήγηση, με όση καλλιτεχνική ικανότητα διέθεταν. Ο Haygarth ανήκε στους τελευταίους. Παρόλο που η επίδοσή του στη ζωγραφική δεν διακρινόταν για εξαιρετική ποιότητα, τα έργα του εν τούτοις παρουσιάζουν ενδιαφέρον ως έκφραση, γιατί περιέχουν σαν θέματα και καταγράφουν σκηνές από τον ελληνικό χώρο. Το εικαστικό έργο του για τη χώρα μας είναι πολύτιμο, επειδή έχει περισώσει με τον χρωστήρα του εικόνες της προεπαναστατικής Ελλάδας(2).
Κατά την εξάμηνη παραμονή του στην Ελλάδα (Αύγουστος 1810–Ιανουάριος 1811), ο Haygarth φιλοτέχνησε, όπως σημειώνει και ο ίδιος, 120 συνολικά υδατογραφίες. Εκτός από αυτό το εικαστικό υλικό, καρπός του ταξιδιού του ήταν και ένα ημερολόγιο, στο οποίο κατέγραψε τις εντυπώσεις από την περιήγησή του, όχι σε πεζό λόγο, όπως όλοι οι άλλοι περιηγητές, αλλά σε στίχους. Επιστρέφοντας στην Αγγλία και με τις εντυπώσεις του ταξιδιού του νωπές, έγραψε ένα ογκώδες έμμετρο οδοιπορικό για την Ελλάδα, το οποίο εκδόθηκε σε πολυτελή τόμο στο Λονδίνο το 1814(3). Το ποιητικό αυτό οδοιπορικό παρουσιάζει με σπουδαία ακρίβεια και γεωγραφική λεπτομέρεια τις ιστορικές διαδρομές που ακολούθησε. Το έργο αυτό διαπνέεται από αρχαιολατρία, από θαυμασμό για την ελληνική φύση και από ενδιαφέρον για τους νεοέλληνες. Συγχρόνως καταγράφει τη θλίψη του για τη χαμένη δόξα και την παρακμή της Ελλάδας, αλλά και την προορατική πίστη του στην αναγέννησή της.
Καθώς βρίσκεται τον Σεπτέμβριο του 1810 στη Θεσσαλία ο Haygarth, μεταξύ άλλων, περιφέρεται στις όχθες του Πηνειού ποταμού, περιδιαβαίνει την Κοιλάδα των Τεμπών κυριευμένος από την αίγλη των μύθων και την ιστορία της, παρατηρεί τα βουνά της Όσσας και του Ολύμπου να προστατεύουν με την παρουσία τους την ομορφιά και τη γραφικότητα της Κοιλάδας ακόμη και στην εποχή του, αιώνες μετά την αποσκίρτηση από τη λατρεία του Δωδεκάθεου. Και ενώ για τα Τέμπη η γοητεία παραμένει αναλλοίωτη, για τη θεσσαλική ενδοχώρα οι ένδοξες μνήμες του αρχαίου πολιτισμού τον οδηγούν σε θλιβερές συγκρίσεις, σε σχέση με την κατάσταση των κατοίκων της περιοχής κατά την περίοδο του ταξιδιού του.
Το μοναδικό αυτό έργο του Haygarth είχε την ευκαιρία να το εντοπίσει το 1886 σε δημοπρασία στο Λονδίνο ο Ιωάννης Γεννάδιος, διπλωματικός αντιπρόσωπος της Ελλάδας στο Ηνωμένο Βασίλειο. Κατόρθωσε να αποκτήσει μεγάλο μέρος από το εικαστικό έργο του, κυρίως όμως τις 120 υδατογραφίες, τις οποίες φιλοτέχνησε κατά το ταξίδι του στην Ελλάδα. Σήμερα όλο αυτό το υλικό υπάρχει στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη των Αθηνών, με την ένδειξη: Haygarth’s sketches of Greece. 1810-1811. Οι υδατογραφίες είναι αριθμημένες από το 1 έως το 120 και μεταξύ αυτών υπάρχουν και μερικές με θεσσαλικό ενδιαφέρον (Τέμπη, Μετέωρα, Λάρισα, Ελασσόνα, κ.λπ.).
Η απεικόνιση της Λάρισας η οποία μας ενδιαφέρει εδώ, έχει τον αριθμό 34. Επάνω αριστερά υπάρχει επιγραφή γραμμένη από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, στην οποία περιγράφεται το θέμα της απεικόνισης και η ημερομηνία εκτέλεσής της: View of the river Peneus, M(oun)t Ossa and p(ar)t of Larissa. Sept(embe)r 13, 1810. (=Άποψη του ποταμού Πηνειού, του όρους Όσσα και μέρους της Λάρισας 13 Σεπτεμβρίου 1810)
Το θέμα της υδατογραφίας αυτής είναι σχεδιασμένο από τη δεξιά όχθη του Πηνειού, την ίδια περίπου θέση με αυτήν που επέλεξαν και άλλοι περιηγητές (Holland, Cartwright, Wordsworth), δηλαδή από την περιοχή της σημερινής δεύτερης μικρής οδικής γέφυρας του Πηνειού. Απεικονίζει το δυτικό τμήμα της Λάρισας, το οποίο κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ήταν το ομορφότερο και το σημαντικότερο της πόλης.
Χαμηλά σε πρώτο επίπεδο απεικονίζεται μικρό ύψωμα της δεξιάς όχθης του Πηνειού. Σε ένα δεύτερο επίπεδο καταγράφονται από τα αριστερά με τη σειρά το οικοδομικό σύμπλεγμα της μονής του τάγματος των Μεβλεβήδων, η κοίτη του Πηνειού, η πέτρινη γέφυρα που ενώνει τις δύο όχθες του ποταμού, ο πυκνοδομημένος Τρανός μαχαλάς στον λόφο της Ακρόπολης και δεξιά το τζαμί του Χασάν Μπέη. Στο βάθος μακριά η κωνική απόληξη της κορυφής της Όσσας συμπληρώνει την ομορφιά του τοπίου.
Καλλιτεχνικά η καταγραφή αυτή του Haygarth είναι αδρή και αχνή, με τονισμό των φωτοσκιάσεων. Στην έγχρωμη έκδοσή του διακρίνεται καθαρά ότι χρησιμοποιεί ουσιαστικά ένα χρώμα, το καστανό, σε αρκετές διαβαθμίσεις τόνων και μάλιστα ανάλογα με τα επίπεδα της εικόνας. Στο πρώτο επίπεδο χαμηλά προτιμά να αναπτύξει τους σκοτεινότερους τόνους με μια πιο πυκνή συγκέντρωση χρώματος. Και καθώς προχωρεί προς το κεντρικό θέμα, κλιμακώνει την καταγραφή σε ανοικτότερους τόνους για να καταλήξει στο μακρινότερο θέμα, τον Κίσσαβο, με μια μόλις αχνή απεικόνιση. Αυτή η αριστουργηματική χρήση και ανάπτυξη ενός μόνον χρώματος στην αναπαράσταση κάποιου δύσκολου τοπίου, αφήνει μια πολύ καλή οπτική ικανοποίηση στον παρατηρητή. Η όλη εικόνα παρουσιάζει μια όψη ομιχλώδη, κάτι σαν ονειρική απεικόνιση και αποπνέει μια ρομαντική διάθεση. Γίνεται φανερό ότι η ποιητική του εκφραστικότητα αντανακλάται και στην εικαστική απόδοση των έργων του. Προσωπικά πιστεύω ότι η υδατογραφία αυτή αποτελεί την πιο ποιητική καταγραφή της Λάρισας, απ’ όσες μας έχουν αφήσει οι περιηγητές της.
[1]. Οι περιηγήσεις αυτές ήταν τα περίφημα grand tours των νέων ευγενικής καταγωγής όταν αποφοιτούσαν από το πανεπιστήμιο.
[2]. Κωνσταντουδάκη-Κιτρομιλίδου Μαίρη: William Haygarth. Τόπος και Εικόνα, τόμ. Δ’, Αθήνα (1982) σ. 169-170.
[3]. William Haygarth: Greece. A poem in Three Parts, with Notes, Classical Illustrations and Sketches of the Scenery. London (1814).
Από τον Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
