Ήταν απόγονος ευγενούς πρωσικής οικογένειας με εβραϊκές καταβολές. Γεννήθηκε στο Βερολίνο, μελέτησε το Δίκαιο και τη Φιλοσοφία και υπήρξε ελληνομαθής και φανατικός αρχαιολάτρης. Ήταν ανήσυχος και παρατηρητικός ταξιδιώτης και όσες φορές δεν παρασύρθηκε από τις προκαταλήψεις για τους Έλληνες της εποχής[1], οι περιγραφές του θεωρούνται αντικειμενικές και τα στοιχεία που παραθέτει έγκυρα. Από την άποψη αυτή, η μαρτυρία του είναι πολύ σημαντική. Τις εντυπώσεις από το ταξίδι του στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα τις κατέγραψε και τις τύπωσε σε βιβλίο αρχικά στα γερμανικά το 1805 και κατόπιν στα γαλλικά το 1807[2].
Η περιοδεία του στον ελληνικό χώρο κράτησε επτά μήνες, από το καλοκαίρι του 1803, μέχρι τον Ιανουάριο του 1804. Η αφήγηση αρχίζει με τις εντυπώσεις του από την επίσκεψη στη Θεσσαλία και τελειώνει πάλι με τη Θεσσαλία. Στη Λάρισα έφθασε στις 29 Αυγούστου του 1803. Στις πολυσέλιδες αφηγήσεις του από την πόλη αναφέρει μεταξύ άλλων:
«Η Λάρισα κατοικείται κυρίως από Τούρκους και μετρήσαμε στην πόλη 22 μιναρέδες. Όπως μας ανέφεραν, ο πληθυσμός εκτιμάται ότι ανέρχεται γύρω στις 25.000 ψυχές. Η πόλη της Λάρισας, όπως όλες σχεδόν οι πόλεις της Ανατολής, είναι οικοδομημένη από ξύλο, ενώ οι δρόμοι της, ειδικά κοντά στη συνοικία με τις αγορές, είναι βρώμικοι, στενοί και με άναρχη ρυμοτομία. Σε αντιστάθμισμα αφθονούν εδώ, πιο πολύ από τις άλλες αγορές, τα εμπορεύματα κάθε είδους. Υπάρχουν ψάρια πολλά και διάφορα, τα οποία προσφέρει ο Πηνειός σε μεγάλες ποσότητες και προ πάντων χέλια. Το βοδινό κρέας υπάρχει σε μεγαλύτερη ποσότητα απ’ ότι το αρνίσιο. Τα χορταρικά είναι νοστιμότατα και τα φρούτα γευστικότατα. Εγώ βέβαια προτιμώ περισσότερο τα πεπόνια της Λάρισας απ’ ότι της Θήβας. […] Κοντά στο πανδοχείο μας, προς το κέντρο της πόλεως, βλέπουμε έναν ξύλινο πύργο με ένα ρολόι, που υπάρχει εκεί από τον καιρό που οι χριστιανοί ήταν κύριοι της περιοχής[3] ...
Έκανα έναν περίπατο έξω από την πόλη, στην όχθη του ποταμού. Καθώς βγαίνει κανείς από την πύλη, αντικρίζει αριστερά ένα τζαμί, στο οποίο φθάνει ανεβαίνοντας κάποια σκαλοπάτια και απ’ όπου η θέα είναι υπέροχη. Στο κτίσμα αυτό βλέπεις κορμούς από αρχαίους κίονες, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι από πολύτιμο μάρμαρο[4]. Υπάρχει εδώ πάνω στον Πηνειό μια πέτρινη γέφυρα που αποτελείται από δέκα καμάρες[5] και δημιουργεί φαντασμαγορική εντύπωση. Τα νερά του ποταμού έχουν μια κιτρινωπή απόχρωση και κάθε άλλο παρά γάργαρα ήταν. Ονομάζεται απλώς το ποτάμι της Λάρισας, αλλά καμιά φορά και Σαλαμπριά, όπως παρατηρεί στη γεωγραφία του ο μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος (1728). Στην Αλεξιάδα η Άννα Κομνηνή του δίνει το όνομα Σαλλαβρία. Όταν περνάς τη γέφυρα συναντάς μια διπλή δενδροστοιχία από γέρικες φτελιές οι οποίες εκτείνονται αρκετά μακριά στη δημοσιά. Είναι η μοναδική κανονική δενδροστοιχία που αντίκρισα ποτέ σε δημόσιο χώρο της Ελλάδος και εξαιρετικής ομορφιάς...
Σε πολλά κοιμητήρια κοντά στη Λάρισα, βρίσκει κανείς έναν μεγάλο αριθμό από αρχαίες πέτρες και επιτύμβιες στήλες, συχνά διακοσμημένες με ανάγλυφα, τα οποία απεικονίζουν είτε καβαλάρηδες, είτε ένοπλους πολεμιστές, από τους οποίους πολλοί κρατούν τα άλογά τους από το χαλινάρι...
Η σημερινή Λάρισα φαίνεται ότι βρίσκεται ακριβώς στην ίδια τοποθεσία όπου βρισκόταν και η αρχαία, στη δεξιά όχθη του Πηνειού. Όλες οι αποστάσεις που καθορίζουν οι γεωγράφοι, είτε σε σχέση με τα Τέμπη, είτε σε σχέση με άλλες περιοχές, συμφωνούν απόλυτα με αυτή την άποψη, που έρχονται επί πλέον να την επιβεβαιώσουν τα τυχαία σπαράγματα που βρίσκονται σκόρπια και σε μεγάλο αριθμό στη σημερινή Λάρισα...».
Στο βιβλίο του ο Bartholdy κάνει ιδιαίτερη μνεία για την κοινωνική και εθνολογική σύνθεση του πληθυσμού της Λάρισας και σημειώνει ότι η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου είναι ιδιαίτερα έντονη, ειδικά στον τομέα του εμπορίου. Γράφει σχετικά:
«...καθώς βρισκόμασταν στο πανδοχείο παρουσιάσθηκε ένας σημαντικός Εβραίος, συνοδευόμενος από δύο υπηρέτες και μας ανακοίνωσε ότι ήταν τελωνειακός εισπράκτορας και είχε έλθει για να ελέγξει τις αποσκευές μας […] Υπάρχουν πολλοί Εβραίοι στη Λάρισα, μεταξύ των οποίων βρίσκονται και μερικοί πλούσιοι. Κατοικούν σε ολόκληρο συνοικισμό και βρίσκει κανείς εδώ ένα αντιπροσωπευτικό τμήμα αυτού του συνοικισμού, που μπορούμε να αντικρίσουμε από τα παράθυρα του πανδοχείου μας [...] ΟΙ Εβραίοι φορούν, σύμφωνα με τον νόμο, γαλαζόμαυρο σαρίκι, ορισμένες φορές και με ρίγες καστανόγκριζες, καθώς και γαλάζια παπούτσια. Είναι γνωστό εξ’ άλλου ότι υπάρχει ένα ορισμένο χρώμα για κάθε εθνικότητα η οποία υποβάλλεται στη φορολογία [...] Οι Εβραίοι είναι στη Λάρισα οι εκμισθωτές ή εισπράκτορες πολλών κλάδων δημοσίων εσόδων και χαίρουν μεγάλης εκτιμήσεως. Καθώς στη Θεσσαλία γίνονται πολλές εμποροπανηγύρεις όπου διεξάγεται σημαντικό εμπόριο, τόσο εσωτερικό όσο και διαμετακομιστικό, υπάρχουν πολλοί πλούσιοι εβραίοι τραπεζίτες και αργυραμοιβοί, οι λεγόμενοι σαράφηδες».
Άλλη εθνότητα που διακρίνει ο Bartholdy στη Λάρισα είναι οι τσιγγάνοι. Γράφει γι’ αυτούς: «...Γυρίζοντας στην πόλη είδαμε φωτιές αναμμένες στο ύπαιθρο. Πλησιάσαμε και βρήκαμε κάτι αθίγγανους οι οποίοι είχαν στρωθεί στη δουλειά για να φτιάξουν κουτιά. Ασκούν επίσης και το επάγγελμα του σιδερά. Τα παιδιά έτρεχαν ολόγυμνα: ακόμα και τα κορίτσια, αρκετά μεγαλωμένα πια, ήλθαν σ’ αυτή την κατάσταση να μας ζητήσουν ελεημοσύνη. Εδώ, όπως και παντού, οι γυναίκες αυτής της φυλής έχουν ως επάγγελμα να λένε τη μοίρα[6]».
Στο ταξίδι του ο Bartholdy συνοδευόταν από τον αυστριακό καλλιτέχνη Georg Christian Gropius ( 1776-1850), ο οποίος και φιλοτέχνησε τα χαρακτικά που περιέχονται στο βιβλίο του. Στη Λάρισα αφιερώνει το επιχρωματισμένο χαρακτικό με την ένδειξη «Bazar de Larisse». Ας δούμε πως περιγράφει ο συγγραφέας στο οδοιπορικό του την εικόνα αυτή: « Τα μαγαζιά στη σειρά που συγκροτούν την αγορά στις τουρκικές πόλεις, μοιάζουν σχεδόν με το μαγαζί των δύο ραφτάδων, που τους βλέπουμε να επιδιορθώνουν τη φορεσιά ενός νέγρου, ενώ αυτός τους παρατηρεί με την πίπα στο στόμα». Η σκηνή του χαρακτικού η οποία περιγράφεται στο βιβλίο πρέπει να διαδραματίζεται στην εβραϊκή συνοικία της Λάρισας και μάλιστα στην αγορά της. Πρόκειται για μια αρκετά χαριτωμένη σκηνή, η οποία εκτός των άλλων αποδεικνύει και την ποικιλία φυλών και εθνοτήτων που συμμετείχαν στη ζωή της πόλης. Τούρκοι, Έλληνες, Εβραίοι και Νέγροι συγχρωτίζονταν στην αγορά, καθώς συμμετείχαν στις καθημερινές επαγγελματικές δραστηριότητές τους.
[1]. Υπήρξε για πολλά χρόνια μαθητής του Ολλανδoύ φιλόσοφου, γεωγράφου και διπλωμάτη Cornelis de Pauw (1739-1799), ο οποίος είναι γνωστός στη χώρα μας για τις απαξιωτικές εκτιμήσεις για τον ελληνισμό της εποχής του, τον οποίο θεωρούσε οπισθοδρομικό, απαίδευτο και εκφυλισμένο, χωρίς ωστόσο να έχει επισκεφθεί ποτέ την Ελλάδα.
[2]. Voyage en Grèce fait dans les années 1803 et 1804 par J. L. Bartholdy. Paris (1807).
[3]. Είναι από τις παλαιότερες γραπτές αναφορές για την ύπαρξη ρολογιού στη Λάρισα. Όμως φαντάζει κάπως εξωπραγματική η διατήρηση ξύλινου πύργου με ρολόι από τη χριστιανική, επομένως τη βυζαντινή περίοδο.
[4]. Πρόκειται ασφαλώς για το τζαμί του Χασάν μπέη , το οποίo περιείχε κίονες από το πολύτιμο πράσινο μάρμαρο της Χασάμπαλης.
[5]. Όμως και στα τεμένη, ο αριθμός των τόξων της γέφυρας του Πηνειού διαφέρει από περιηγητή σε περιηγητή. Όπως είναι γνωστό, τα τόξα ήταν εννέα.
[6]. Η παρέλευση δύο και πλέον αιώνων από τότε δεν αλλοίωσε καθόλου όπως φαίνεται τα έθιμα, τις δραστηριότητες και τα χαρακτηριστικά των ατόμων αυτών.
* Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
