Η εικόνα του προέρχεται από ένα θαυμάσιο χαρακτικό που φιλοτέχνησε ο βαρόνος Otto Magnus von Stackelberg (1787-1837)[1]. Ο ζωγράφος και αρχαιολάτρης Stackelberg το 1810, σε ηλικία 23 ετών πήρε την απόφαση να επιχειρήσει το grand tour, το μεγάλο ταξίδι στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Με οδηγό τον Παυσανία, περιηγήθηκε τα μνημεία της αρχαιότητας, τα μελέτησε, τα ζωγράφισε και κατά διαστήματα επιχείρησε να κάνει και επιφανειακές αρχαιολογικές ανασκαφές. Από το ταξίδι του αυτό μας άφησε δύο βιβλία μεγάλης καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας[2].
Στον θεσσαλικό χώρο βρέθηκε ο Stackelberg τέλος Αυγούστου του 1811. Αποβιβάσθηκε στο Τρίκερι, περιηγήθηκε την ανατολική Θεσσαλία και δυτικά έφθασε μέχρι τα Μετέωρα. Περνώντας από τη Λάρισα φιλοτέχνησε μια θαυμάσια λιθογραφία εξαιρετικής τέχνης, λεπτομέρεια της οποίας είναι η δημοσιευόμενη σήμερα εικόνα. Η καταγραφή φαίνεται να έγινε από κάποιο ψηλότερο σημείο της Λάρισας, στη συγκεκριμένη περίπτωση από την ανατολική πλευρά του λόφου της Ακροπόλεως, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται ότι απέμεινε από τη παλιά τουρκική αγορά (μπεζεστένι). Ο Stackelberg από το σημείο αυτό αποτύπωσε την βορειοανατολική πλευρά της Λάρισας, ένα μέρος της συνοικίας Σουφλάρια.
Δεξιά προέχει το τζαμί του Ομέρ μπέη που θα περιγράψουμε στη συνέχεια. Ο Ομέρ μπέης ήταν γιος του Τουρχάν μπέη. Ο τελευταίος θεωρείται ως ο κατακτητής της Θεσσαλίας το 1423. Το τζαμί κτίσθηκε το 1474 και αναφέρεται στις διαθήκες των Τουραχανιδών που συντάχθηκαν το 1484. Διαβάζουμε από την διαθήκη του Ομέρ μπέη: «…εν τω περιφρουρίω της Λαρίσης έν τέμενος προς πλήρωσιν των πέντε ωρών και προς τέλεσιν των προσευχών της Παρασκευής, πέριξ δε του τεμένους έν κελλίον δια τους ερχομένους και απερχομένους και δια τους ενδεείς και απόρους»[3].
Το τζαμί αυτό έχει αποτυπωθεί σε χαρακτικά και άλλων περιηγητών, όπως ο Pouqueville και ο Wordsworth. Κατά την προσωρινή κατάληψη της Θεσσαλίας από τους Τούρκους το 1897 ο τρούλος του τεμένους καταγράφηκε από μακρινή απόσταση και μάλιστα το ψηλότερο σημείο του μιναρέ διακρίνεται κρημνισμένο. Την καταγραφή αυτή έκανε ο Henri Turot, ανταποκριτής της γαλλικής εφημερίδας Le Monde Illustre των Παρισίων στον ελληνοτουρκικό πόλεμο. Τελευταία καταγραφή του, πάλι από μακρινή απόσταση, βρίσκεται σε επιστολικό δελτάριο των Πάλλη και Κοτζιά, το οποίο χρονολογείται περί το 1900.
Αρχιτεκτονικά το τζαμί του Ομέρ μπέη αποτελείτο από μια τετράγωνη αίθουσα προσευχής, η οποία καλυπτόταν από τυφλό (χωρίς παράθυρα) τρούλο, επικαλυμμένο με μολύβι. Στη βόρεια πλευρά του υπήρχε ανοικτή στοά και στη βορειοδυτική γωνία βρισκόταν ένας κομψός, ψηλόλιγνος μιναρές. Νότια και σε στενή επαφή με το τζαμί απεικονίζεται κάποιος τουρμπές, ένα ταφικό μαυσωλείο ευγενούς Τούρκου. Το τζαμί αυτό διατηρήθηκε επί 433 χρόνια, γιατί το 1907 κατεδαφίσθηκε από την μουσουλμανική κοινότητα της Λάρισας καθώς θεωρήθηκε ετοιμόρροπο. Τα ταφικά μνημεία (τουρμπέδες όπως ήταν γνωστοί) ισοπεδώθηκαν μεταπολεμικά, όταν ο χώρος αυτός άρχισε να οικοδομείται. Το τζαμί του Ομέρ μπέη σήμερα μπορούμε να το προσδιορίζουμε με κάποια σχετική ακρίβεια περίπου στην συμβολή των οδών Ολύμπου – Γαριβάλδη – Όγλ.
Στο εμπρός τμήμα της εικόνας υπάρχουν σε μεγάλη έκταση διάσπαρτες όρθιες λίθινες στήλες, οι οποίες υποδηλώνουν την παρουσία μουσουλμανικού νεκροταφείου σ’ αυτή την περιοχή, το οποίο εκτεινόταν μέχρι τον χώρο όπου καταλαμβάνει σήμερα το Γενικό Νοσοκομείο. Στο βάθος διακρίνονται και άλλα τζαμιά, μικρότερα σε μέγεθος, καθώς και διάσπαρτες χαμηλές κατοικίες. Πίσω από τη συνοικία αυτή διαγράφεται η μεγάλη θεσσαλική πεδιάδα, η οποία στο βάθος περιχαρακώνεται από τα υψώματα της Χασάμπαλης.
Στο χαρακτικό αυτό φαίνεται ότι ο καλλιτέχνης μελέτησε πολύ καλά το τοπίο και το απέδωσε με απλότητα και πειστικότητα. Είναι γνωστό και από τα άλλα έργα του ότι ο Stackelberg ό,τι έβλεπε το απέδιδε με ακρίβεια. Την οπτική γωνία της καταγραφής την διάλεγε έτσι ώστε να συνδυάζει τα ζωγραφικά με τα γεωγραφικά ενδιαφέροντα και να προβάλλει τα σημαντικότερα ιστορικά στοιχεία της περιοχής. Για τον λόγο αυτό το συγκεκριμένο χαρακτικό της Λάρισας θεωρείται από τα πιο πιστότερα σε καταγραφή του τοπίου που απεικονίζει, μέσα στο οποίο συμπεριλαμβάνεται και ένα από τα σπουδαιότερα οθωμανικά τεμένη της πόλεως.
[1]. Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Η Λάρισα στα χαρακτικά των ξένων περιηγητών (16ος – 19ος αιώνας), Λάρισα (2006) σελ. 68-72.
[2]. Το πρώτο βιβλίο έχει τον τίτλο: Costumes et Usages des Peuples de la Grece Modern, gravees d’ apres les dessins executes sur les lieux en 1811, par le Baron O. M. De Stackelberg et publies a Rome. (1825). Η έκδοση αυτή αποτελείται από τριάντα χαλκογραφίες, εκ των οποίων μερικές είναι έγχρωμες. Κάθε μια από τις χαλκογραφίες αυτές συνοδεύεται από λεπτομερή και εμπεριστατωμένα σχόλια. Τρεις από αυτές αναφέρονται στη Θεσσαλία. Ο αρ. 13 με τίτλο Γυναίκα από το Τρίκερι, ο αρ. 14 με τίτλο Γυναίκα από τη Μακρινίτσα και ο αρ. 15 με τίτλο Κάτοικος Θεσσαλίας.
Το δεύτερο βιβλίο έχει τίτλο:La Grece. Vues Pittoresques et Topographiques, dessinees par O. M. Baron de Stackelberg. Paris (1834).Το έργο αυτό περιλαμβάνει εκατό θαυμάσιους πίνακες του καλλιτέχνη.
[3]. Βλέπε: Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α΄, Λάρισα (1996) σελ. 290.
Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
