Του Απόστολου Ποντίκα, δασκάλου, καθηγητή, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών, σχολικού συμβούλου
Η γιορτή του Σταυρού είναι μια σημαντική επέτειος για τους Χριστιανούς μέσα στον κύκλο του χρόνου και ιδιαίτερα για τους Έλληνες. Σύμφωνα με το βυζαντινό ημερολόγιο, στην αρχή του έτους, κοντά στη φθινοπωρινή ισημερία, σηματοδοτεί το τέλος τού καλοκαιριού και της συγκομιδής των καρπών και την αρχή της σποράς για τον άλλο χρόνο.
Όμως, 14η Σεπτεμβρίου για την Ορθοδοξία είναι μια σημαντική ημέρα, γιατί η Εκκλησία εορτάζει την Ύψωση του Τιμίου και Αγίου Σταυρού. Ο ελληνικός λαός έχει δημιουργήσει πάμπολλα έθιμα για τη γιορτή τού Σταυρού. Ακριβώς η πολυσημία τής ημέρας αυτής φαίνεται από τα θρησκευτικά έθιμα, αλλά και από τα αγροτικά. Αγιασμός με νερό και βασιλικό, η φύλαξή του στο εικονοστάσι για θεραπευτικούς λόγους, οι διάφορες δοξασίες για το άνοιγμα των Ουρανών, συμβολικά δρώμενα θανάτου και ανάστασης (Λειδινός, η ευλογία του σπόρου, η νηστεία, συνδέουν την ημέρα του Σταυρού με μια σειρά από έθιμα. Άλλωστε, ο λαός μας ονομάζει την ημέρα αυτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού «τ’ άγιο Λελούδι», ως «Σταυριάτη» και ως «Σταυρίτη».
Στην Κίμωλο, την ημέρα αυτή καίνε στη φωτιά τα λουλούδια τής Πρωτομαγιάς και πηδούν τρεις φορές πάνω από την πυρά. Εκείνο, όμως, που έχει την τιμητική του είναι το μοσχοβόλο φυτό, βασιλικός, που έχει δεθεί με την ημέρα της Υψώσεως του Σταυρού. Σύμφωνα με την παράδοση, υπέδειξε στην Αγία Ελένη, λόγω της μυρωδιάς του, τη θέση τού Σταυρού του Μαρτυρίου του Κυρίου μας. Οι γλάστρες με βασιλικό μεταφέρονται από τις γυναίκες στην Εκκλησία, όπου παραμένουν κάτω από την άγια εικόνα, ενώ ο ιερέας κόβει απ’ αυτές ένα ματσάκι και ραντίζει το εκκλησίασμα και στη συνέχεια μοιράζει το βασιλικό. Θεωρείται ως ιαματικό φυτό και διατηρείται στο εικονοστάσι του σπιτιού.
Του Σταυρού, πάλι, όπως και άλλες αξιόλογες εορτές, Θεοφάνια, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Πρωτοχρονιάς, ο λαός μας πιστεύει ότι ανοίγουν τα ουράνια σε σχήμα σταυρού και το βλέπουν μόνο οι ενάρετοι, πιστοί και δίκαιοι. Ένα κτηνοτροφικό έθιμο είναι την ημέρα αυτή να μεταφέρουν στην Εκκλησία ένα κομμάτι μαλλί, ώστε να ευλογηθούν τα ζωντανά τους και να έχουν αυξημένη παραγωγή. Το ίδιο συμβαίνει και με τους γεωργούς, οι οποίοι μεταφέρουν στην εκκλησία σπόρο για να ευλογηθεί, αφού σε λίγο θα αρχίσει η σπορά. Άλλοι αγρότες στέλνουν στην Εκκλησία τον ψάθινο σταυρό ή χτένι από στάχυα του θερισμού, για να ευλογηθούν.
Στο νησί Νάξος, οι κάτοικοι γέμιζαν την Ωραία Πύλη με καρπούς δέντρων για να ευλογηθούν από τον ιερέα την ημέρα του Σταυρού. Ουσιαστικά, παλιότερα, από του Σταυρού αρχίζει και η σπορά, όπως δείχνει και η φράση του λαού μας: «Σταυρού, σταύρωνε και σπείρε».
Οι Κρητικοί, την ημέρα του Σταυρού, σταύρωναν με βασιλικό το κρασί, ενώ σε νησιωτικές περιοχές με ελαιόδεντρα κοπανούσαν στο γουδί ελιές και έβγαζαν λάδι, με το οποίο άναβαν το καντηλάκι. Δεν ήταν μόνο οι παραστατικές κινήσεις των ανθρώπων, αλλά ήταν και εκπληκτικά λόγια, όπως αυτά: «Όπως τρέχει το νερό από την πηγή, όπως τρέχει το νερό στη θάλασσα, έτσι να τρέχουν και όλα τα καλά στο σπιτικό μας».
Ο Λειδινός είναι ένα άλλο παραστατικό έθιμο, που έχει συμβολικό χαρακτήρα. Είναι ένα έθιμο που γίνεται την Άνοιξη, στο Πήλιο, στην Ελασσόνα, καθώς και παρόμοιο έθιμο με του Ζαφείρη της Ηπείρου. Είναι ένα δρώμενο που έχει σχέση με το θάνατο της φύσης και το πέρασμα στο χειμώνα, με έκδηλη την αγωνία για την αναγέννηση την άνοιξη. Αλλά, όμως, ο Σεπτέμβριος μήνας είναι και μήνας του τρύγου (Βεντέλια - Τρύος - καμπανολόημα).
Παλιότερα η έναρξη του τρύγου άρχιζε την ημέρα του Σταυρού, με την ευλογία των σταφυλιών στην Εκκλησία, ενώ αγιάζονταν και ευλογούνταν και στις 6 Αυγούστου, γιορτή του Σωτήρος, όπως τη λέει ο λαός μας. Ένα συγκλονιστικό έθιμο του τρύγου ήταν αυτό που γινόταν στις Χαμένες Πατρίδες της Μ. Ασίας και του Πόντου, που σήμερα ακριβώς (14 Σεπτεμβρίου), έρχεται στη μνήμη μας η γενοκτονία και ο ξεριζωμός του Ελληνισμού. Ο κλητήρας της Κοινότητας ειδοποιούσε από βραδύς τους συγχωριανούς με τη δυνατή φωνή του, την έναρξη του τρύγου και ότι πρέπει να μεταφέρουν στην εκκλησία σταφύλια για να ευλογηθούν. Του Σταυρού, πάλι, άρχιζε η χειμερινή περίοδος για τους αγρότες και τους ναυτικούς, αλλά και για τους ψαράδες.
Τα θερινά ενοικιοστάσια έληγαν του Σταυρού και άρχιζαν τα νέα ενοικιοστάσια, τα λεγόμενα χειμερινά. Βέβαια, σε ορισμένες περιοχές, κυρίως ορεινές, άρχιζαν από τις 26 Οκτωβρίου, ημέρα εορτής του Αγίου Δημητρίου, και έληγαν στις 23 Απριλίου, ημέρα εορτής του Αγίου Γεωργίου. Αλλά ακόμα και οι συμφωνίες για το ταίριασμα, απασχόληση βοσκών άρχιζαν στις 14 Σεπτεμβρίου. Αυτά συνέβαιναν, όπως τονίσαμε και πιο πάνω, σε ορισμένες περιοχές της χώρας μας και κυρίως στις νησιωτικές, ενώ στις περισσότερες περιοχές ορόσημο ήταν ο Άγιος Δημήτριος.
Σύμφωνα, πάλι, με τις τοπικές παραδόσεις, κάθε ιδιοκτήτης χωραφιού έπρεπε μέχρι του Σταυρού να έχει μαζέψει τον καρπό του, ώστε να μπορούν οι βοσκοί να αφήσουν ελεύθερα τα ζώα τους να βοσκήσουν τα υπολείμματα των προϊόντων. Κυρίως οι μόνες αγροτικές καλλιέργειες που έμεναν αμάζευτες ήταν τα «καλαμπόκια».
Για το λόγο αυτό και την ημέρα αυτή την ονόμαζαν ημέρα του Σταυρού, ημέρα της «Απολύσεως», γιατί άφηναν ελεύθερα τα ζωντανά τους να βοσκήσουν. Την ονόμαζαν, όμως, και ημέρα του «Κλέφτη», γιατί ξετρελαίνονταν όλοι να τρώνε τα κατσικοπρόβατα ό,τι υπόλοιπο υπήρχε.
Έτσι, λοιπόν, ο λαός μας σμίγει την ημέρα αυτή τα θρησκευτικά έθιμα με τις ασχολίες, τις δοξασίες, τις προλήψεις, την ευλογία των καρπών, τη νηστεία και τα θεωρεί έθιμα ευετηρίας και αρχή μιας νέας εποχής στον κύκλο του έτους.
