Του Νίκου Παύλου, Θεολόγου-Ιστορικού MA, MTh, Υπ. Δρα ΑΠΘ
Στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο, όπως είναι γνωστό, υπάρχει μία μεγάλη ποικιλία μαθημάτων. Προφανώς όλα αυτά χρησιμεύουν για να μπορέσουν να διαμορφώσουν το χαρακτήρα του νέου ανθρώπου και να τον βοηθήσουν να γίνει μία ολοκληρωμένη προσωπικότητα, όπως άλλωστε τονίζεται και στο νόμο 1566/85 που καθορίζει τις αρχές της εκπαίδευσης στον τόπο μας. Για την πραγματοποίηση αυτών των στόχων ο μαθητής αποκτάει γνώσεις και καλλιεργεί δεξιότητες που θεωρούνται πως θα του φανούν χρήσιμες στη μετέπειτα ζωή του και θα τον βοηθήσουν να ερμηνεύσει τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Αυτό σημαίνει πως ένα μάθημα για να έχει λόγο ύπαρξης στο ωρολόγιο πρόγραμμα θα πρέπει να συμβάλλει στην υλοποίηση των παραπάνω επιδιώξεων. Διαφορετικά είναι πολύ δύσκολο να πείσει για την αξία του και να θεωρηθεί απαραίτητο για το σημερινό μαθητή, οπότε θα αμφισβητείται συνεχώς και θα ακούγονται φωνές για την κατάργησή του.
Οι παραπάνω σκέψεις αφορούν κατεξοχήν στο μάθημα των Θρησκευτικών, που φαίνεται να αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση, είτε αυτό αρέσει είτε όχι. Για κανένα άλλο δεν έχει γίνει τόσο μεγάλη συζήτηση για το ρόλο που πρέπει να έχει στο πρόγραμμα των μαθημάτων, και δεν υπάρχουν τόσες ενστάσεις για την αξία του. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, οφείλεται στο γεγονός πως ο χαρακτήρας του θεωρείται κατηχητικός-απολογητικός και γι’ αυτό το λόγο δεν προσφέρει γνώσεις ή δεξιότητες αλλά είναι το μέσον που χρησιμοποιείται για τη διάδοση της διδασκαλίας της ορθόδοξης εκκλησίας.
Οπότε δεν είναι λίγες οι φωνές που προτείνουν να αλλάξει ο χαρακτήρας του και να αποκτήσει μία αμιγώς θρησκειολογική χροιά που θα ενημερώνει για το θρησκευτικό φαινόμενο και για τα χαρακτηριστικά και τη διδασκαλία όλων των θρησκειών, αφού ένα σημαντικό ποσοστό μαθητών είναι αλλόθρησκοι. Φυσικά το ίδιο (δηλαδή η αλλαγή χαρακτηριστικών) θα μπορούσε να ισχύσει ενδεχομένως και για άλλα μαθήματα, όπως για παράδειγμα την Ιστορία ή τη Γλωσσική διδασκαλία, αφού πολλοί σημερινοί μαθητές προέρχονται από άλλες εθνικές ή γλωσσικές παραδόσεις.
Πάντως το κυρίαρχο ερώτημα εξακολουθεί να παραμένει, ανεξάρτητα από τα παραπάνω: ένα θρησκευτικό μάθημα έχει θέση στο σημερινό σχολείο ή όχι; Προσφέρει πραγματικά στη διαπαιδαγώγηση του σημερινού νέου ανθρώπου ή αποτελεί ένα απολίθωμα του παρελθόντος που παραμένει στο σχολικό πρόγραμμα επειδή το «θέλει η ελληνική οικογένεια», όπως έχει ακουστεί ή επειδή το επιβάλλει η ιεραρχία της εκκλησίας; Με άλλα λόγια, τι μπορεί να προσφέρει σήμερα η θρησκευτική παιδεία, ώστε να αξίζει να συνεχίσει να υπάρχει, τη στιγμή που πολλά στοιχεία της, όπως για παράδειγμα η ιστορία των θρησκευτικών ιδεών ή ο πολιτιστικός πλούτος που είναι απόρροια μιας θρησκείας μπορούν να καλυφτούν από άλλα μαθήματα, όπως για παράδειγμα την Ιστορία ή την Αισθητική Αγωγή.
Στην αρχή τονίστηκε πως στόχος της παιδείας είναι η δημιουργία ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων που θα μπορούν να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της σημερινής κοινωνίας. Σκέφτομαι πώς θα μπορούσε να επιτευχτεί αυτό, τη στιγμή που ο νέος άνθρωπος θα στερούνταν ενός βασικού εργαλείου που είναι η γνωριμία με το θρησκευτικό φαινόμενο, το οποίο αποτελεί βασικό συστατικό πολλών εκδηλώσεων της σημερινής πραγματικότητας. Εδώ λοιπόν θα πρέπει να βρίσκεται και το κέντρο που πρέπει να έχει ένα θρησκευτικό μάθημα, ώστε να αξίζει να βρίσκεται στο σχολικό πρόγραμμα: η παρουσίαση του θρησκευτικού φαινομένου, ο τρόπος που εκδηλώνεται και οι επιδράσεις που έχει στις ανθρώπινες δραστηριότητες.
Βέβαια αυτή η πρόταση από μόνη της παρουσιάζει πολλά κενά που πρέπει να συμπληρωθούν. Για παράδειγμα, θα γίνεται λόγος για το θρησκευτικό φαινόμενο όπως εκδηλώνεται στην Παταγονία και την Αλάσκα (χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν θα γίνεται λόγος και για τα θρησκευτικές ιδέες σε αυτές τις γωνίες του πλανήτη μας) ή θα δίνεται βαρύτητα στις εκφάνσεις της θρησκευτικότητας που γνωρίζει η ελληνική και η ευρωπαϊκή κοινωνία (που είναι το σύνολο στο οποίο είναι ενταγμένοι οι μαθητές μας); Μάλλον ισχύει το δεύτερο, οπότε θα είναι δύσκολο να μην υπερισχύει η παρουσίαση του Χριστιανισμού κατά πρώτο λόγο, σε ένα θρησκευτικό μάθημα.
Η δυσκολία βρίσκεται στον τρόπο που θα γίνεται αυτό. Σήμερα, όπως γνωρίζουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι, αφιερώνεται λιγοστός χρόνος στην παρουσίαση των άλλων θρησκειών, μέσω ελαχίστων κεφαλαίων που διαθέτει το βιβλίο της Β΄ Λυκείου. Ταυτόχρονα σε τάξεις, όπως στην Α΄ Λυκείου, το μάθημα ασχολείται με ζητήματα που πιθανόν να ενδιέφεραν έναν ιεροσπουδαστή, αλλά ελάχιστα φαίνεται να αφορούν στο σημερινό έφηβο. Με άλλα λόγια το πρόβλημα δεν αφορά στο γεγονός πως το μάθημα των Θρησκευτικών στον τόπο μας οφείλει να ασχοληθεί, κατά κύριο λόγο με το χριστιανισμό, αφού αυτός έχει συμβάλλει σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό στη διαμόρφωση της ταυτότητας μας, αλλά στον τρόπο που γίνεται αυτό. Ο χαρακτήρας του δηλαδή που εξακολουθεί να παραμένει κατηχητικός-απολογητικός (αν και πρέπει να τονιστούν οι προσπάθειες να δοθούν και γνωσιολογικά στοιχεία μέσω του μαθήματος) αποτελεί και τη βασικότερη αιτία για την αμφισβήτηση και τη συρρίκνωση που υφίσταται το μάθημα. Και πιστεύω ότι κανένας δεν θα ήθελε οι σημερινοί νέοι να μην έχουν γνώση ενός βασικού συστατικού (και) του σημερινού κόσμου που είναι η θρησκεία.
Τι θα μπορούσε λοιπόν να γίνει στο μέλλον ώστε και το μάθημα των Θρησκευτικών να αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για το νέο άνθρωπο που χρειάζεται εφόδια για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά και για να πείσει για την πραγματική του αξία χωρίς να χρειάζεται δεκανίκια για να στηριχτεί; Η απάντηση είναι πως ο χαρακτήρας του θα πρέπει να γίνει αυστηρά γνωσιολογικός, ώστε να αφορά όλους τους μαθητές, πράγμα που σημαίνει και αναδιάταξη της ύλης του.
Αυτό βέβαια πρέπει να αποτελεί και τη βασική φροντίδα όσων πιστεύουν ότι το μάθημα των Θρησκευτικών είναι απαραίτητο να βρίσκεται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα. Τι δηλαδή θα περιλαμβάνει η ύλη του, ώστε να αφορά σε όλους τους μαθητές και να ανταποκρίνεται στα ενδιαφέροντά τους και στις σημερινές ανάγκες. Εδώ λοιπόν βρίσκεται η μεγάλη πρόκληση με την οποία πρέπει να καταπιαστούν όσοι ασχολούνται με τα ζητήματα της παιδείας στον τόπο μας. Πάντως βασικά συστατικά του πρέπει να είναι η εξοικείωση με παραδόσεις και στοιχεία που να είναι αποδεκτά και σεβαστά από τους οπαδούς όλων των θρησκειών (όπως η Βίβλος), η γνωριμία με τις θρησκείες και η ανάλυση του θρησκευτικού φαινομένου και των εκφάνσεών του με τις οποίες εκδηλώνεται στην κοινωνία μας καθώς και η γνωριμία με θρησκευτικές εκδηλώσεις. Εδώ η βαρύτητα θα δίνεται βέβαια στις ελληνικές παραδόσεις. Το τελευταίο είναι απαραίτητο για να γίνει κατανοητή μία -αρκετά σημαντική θα έλεγα- πτυχή της ελληνικής κοινωνίας, και ενδεχομένως να αφορά στις μικρότερες τάξεις. Εννοείται πως όλα τα παραπάνω θα δίνονται μέσα σε ένα πνεύμα κατανόησης, αλληλοσεβασμού και χωρίς να υπάρχει καμία διάθεση κατηχητισμού.
Ένα θρησκευτικό μάθημα λοιπόν που θα έχει ως κέντρο του την ανάλυση μιας σημαντικής παραμέτρου της σύγχρονης πραγματικότητας, που είναι η θρησκεία, είναι απαραίτητο σε ένα σύγχρονο σχολικό πρόγραμμα και μπορεί να απευθύνεται σε όλους τους μαθητές, χωρίς να δέχεται αμφισβητήσεις για την αξία του, και να χρειάζεται υποστήριξη για να συνεχίσει να υπάρχει. Η σπουδαιότητά του θα είναι αυτονόητη και σίγουρη η αναβάθμισή του, ενώ το γεγονός πως θα απευθύνεται σε όλους τους μαθητές, θα βοηθήσει τους νέους ανθρώπους να ερμηνεύσουν σωστά την πραγματικότητα μέσα στην οποία θα ζήσουν.
