Από τον Κων/νο Α. Οικονόμου*
«έξις προσποιητή, αγαθών
μη υπαρχόντων» (Πλάτων)
Αλαζονεία είναι ένα γνώρισμα, που πηγάζει από την υπερτίμηση του εαυτού μας. Ο αλαζόνας απομονώνεται από τους συνανθρώπους του που, θεωρώντας τους κατώτερους, τους χρησιμοποιεί σαν αντικείμενα ταπεινώνοντάς τους. Ο αλαζόνας βρίσκεται ψηλά στην αυτοεκτίμησή του, αλλά χαμηλά στην εκτίμηση των συνανθρώπων του. Ατομισμός, έπαρση, υπεροψία και φυσικά αλαζονεία συνιστούν τον ακραίο εγωισμό.
ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ: Οι ψυχολόγοι διαχωρίζουν την
υπερηφάνεια, την προερχόμενη από επιτυχίες που κάποιος αποδίδει στην προσπάθειά του, και την υβριστική υπερηφάνεια, που προέρχεται από επιτυχίες που αποδίδει ο ίδιος στις ικανότητές του. Η υβριστική υπηρηφάνεια σχετίζεται με προβληματικά γνωρίσματα της προσωπικότητας (επιθετικότητα, αντικοινωνικότητα, άγχος, ναρκισσισμό, ντροπή). Ενώ η
υβριστική υπερηφάνεια μπορεί να είναι ευχάριστη γιατί σχετίζεται με θετικά συναισθήματα προς τον εαυτό μας, στην πραγματικότητα αναδύεται μέσα από ανασφάλεια. Ο αλαζών θεωρεί ότι είναι απλώς περήφανος για τα επιτεύγματά του, ή είναι τόσο αλαζόνας που θεωρεί ότι φυσικά υπάρχει λόγος να αυτοαναγορεύεται ανώτερος, καθώς αυτή είναι η πραγματικότητα!
Ο αλαζών δεν είναι σε θέση να ζυγίσει τις επιλογές του, θεωρώντας πως τίποτα δεν μπορεί να τον σταματήσει-ξεπεράσει, προδικάζοντας έτσι τη συντριβή του. Η αλαζονεία αποτελεί χρόνια ψυχοπαθολογική κατάσταση, στην οποία το άτομο «πεινάει» για δόξα, βιώνοντας υπερβολική αυτοπεποίθηση, αυταρέσκεια, αίσθηση μοναδικότητας. Η αλαζονεία συνδέεται άρρηκτα με τον ναρκισσισμό. Η επιτυχία των αλαζόνων τους κάνει να αισθάνονται δυνατοί, αλάνθαστοι, ακατανίκητοι, «θεοί».
ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ: Ο γερουσιαστής Fullbright, κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ (Arrogance of Power), ανέλυσε πώς η Αλαζονία της Δύναμης οδηγεί τους δυνατούς σε παρανοϊκές, άδικες πράξεις εις βάρος των αδυνάτων, ώστε τελικά να αποτυγχάνουν σε ό,τι ανέλαβαν να κάνουν αλαζονικά και άδικα. Η αλαζονεία της δύναμης ενέχει σπέρματα αδικίας και αποτυχίας. Τα πρώτα κυνικά ωμά δείγματα τέτοιας αλοζονίας είναι τα αφηγούμενα του Θουκυδίδη, με θύτες τους Αθηναίους και θύματα τους Νάξιους και Μήλιους, μικρές αδύναμες κοινωνίες. Επειδή το 468 π.Χ. οι Νάξιοι πίστεψαν ότι δεν υπήρχε λόγος να πληρώνουν εισφορές στο αθηναϊκό ταμείο, οι Αθηναίοι έκριναν ότι ο Νάξιοι παραλογίζονταν. Γι « αυτό πλέοντας με το συντηρημένο από «συμμαχικές» εισφορές στόλο, κατέφθασαν απειλητικοί, «πείθωντας» έτσι τους ντόπιους για αύξηση εισφορών και κατεδάφιση των τειχών, καθιστώντας τους, κατά τον Θουκιδίδη, δούλους. Τραγικότερη η μοίρα της Μήλου, που δεν επιθυμούσε
τη συμμαχία. Οι Αθηναίοι έκριναν ότι δεν είχαν τέτοιο δικαίωμα και
απαίτησαν την ένταξη στην ηγεμονία τους. Στη διαμαρτυρία των Μηλίων περί άδικης εκβιαστική πολιτικής, οι Αθηναίοι απάντησαν αλαζονικά: «Δικαιοσύνη νοείται μόνο μεταξύ ισοδυνάμων», ισοπεδώνοντας τη Μήλο. Σήμερα συμπτώματα πολιτικής αλαζονείας εντοπίζονται στις μεγάλες δυνάμεις (ΗΠΑ), στη συμπεριφορά κάποιων κοινωνικοπολιτικών ομάδων, που
επικρατούν πρόσκαιρα νομίζοντας ότι γνωρίζουν την οδό της σωτηρίας για το καλό της κοινωνίας, ή στη συμπεριφορά ατόμων, διαχειριστών κάποιου αξιώματος μικρού ή μεγάλου, που αισθάνονται μόνοι αρμόδιοι να σώζουν τους άλλους. Όμως: «Ύβρις φυτεύει τύραννον» (Σοφοκλής). Αυτή η αλαζονική αίσθηση υποδαυλίζεται από δεχόμενες κολακείες και από την αίσθηση δύναμης και αλάθητου. Έτσι οι αλαζόνες φτάνουν να
αυτοκηρύσσονται φορείς υψηλών ιδεών, εκστομίζοντας και ανοησίες χωρίς αυτοέλεγχο ή κριτική, αφού το ακροατήριο ή χειροκροτεί ή, προσερχόμενο αναγκαστικά, σιωπά. Νιώθουν ότι τα ξέρουν όλα, πως πάντα έχουν δίκιο και ποτέ δεν φταίνε για τις αποτυχίες. Θίγονται, θυμώνουν και επιτίθενται όταν τους κάνουν κριτική. Θέλουν συνεργάτες – θαυμαστές που να τους λένε πάντα «ναι». Υποτιμούν και αγνοούν περιορισμούς, δυσκολίες ή ατέλειές τους, νιώθωντας ακατανίκητοι. «Ετσι, λαμβάνουν αποφάσεις που δεν στηρίζονται σε αξιόπιστες πληροφορίες και ορθολογισμό. Χάνουν την επαφή με την πραγματικότητα, μη συνειδητοποιώντας κινδύνους, οδηγούμενοι σε επικίνδυνες αποφάσεις και παράτολμες πράξεις, που μπορεί να αποφέρουν γενικές (εθνικές) συμφορές. Κυβερνούν απολυταρχικά, ενώ όταν ζητούν συμμετοχή, το κάνουν για εντυπωσιασμό. Θεωρούν εαυτούς υπεράνω κανόνων, τους οποίους αγνοούν, παραβαίνουν ή αλλάζουν, ώστε να «κουμπώνουν» στην προσωπικότητα και τις επιδιώξεις τους. Εμπιστεύονται ευνοώντας ανθρώπους που «συμφωνούν» μαζί τους, τους δοξάζουν, τους υπηρετούν.
Ως ηγέτες δεν εκφράζουν συναισθήματα και δεν ενδιαφέρονται να
κατανοήσουν τους άλλους, παρότι οι ίδιοι επιζητούν την κατανόηση όλων. Είναι συναισθηματικά απομονωμένοι, γίνονται σκληροί, επιθετικοί, διεκδικητικοί, όταν οι άλλοι δεν τους υποστηρίζουν και δεν τους εμπιστεύονται. Συνήθως τέτοια αλαζονεία καταρρέει έσωθεν, εξαιτίας λαθών και υπερβολικής σιγουριάς, αγνοώντας ότι: «η δικαιοσύνη έχει μεγαλύτερη ισχύ από την αλαζονεία» (Ησίοδος). Τα παραδείγματα μεγάλων προσωπικοτήτων που καταστράφηκαν από αλαζονεία είναι πολλά (Ναπολέων).
Η ΑΡΧΑΙΑ ΣΟΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΑΖΟΝΕΙΑ: Οι Προσωκρατικοί διακρίνονταν για την αποστροφή τους προς τους αλαζόνες. Ο Ηράκλειτος έλεγε: «Οίησις προκοπής εγκοπή (εμπόδιο)» και: «οίηση, αρρώστια θεόσταλτη». Ο Χίλων δίδασκε: «τα μεν υψηλά ταπεινούν, τα δε ταπεινά υψούν». Ο Βίας, έλεγε: «ό,τι αν αγαθό πράττης, θεούς, μη σεαυτόν αιτιών», ενώ ο Όμηρος
συμπλήρωνε: «Συγκράτησε την περήφανη καρδιά σου γιατί δεν ταιριάζει να έχεις ανήλεη ψυχή». Αργότερα ο Πλάτων δείχνει τους αντίθετους δρόμους δικαιοσύνης και αλαζονείας: «Εκείνος που θέλει να γίνει άριστος, δεν πρέπει να αγαπά περισσότερο τον εαυτό του, αλλά τα δίκαια», ενώ ο ορθολογιστής Αριστοτέλης διατείνεται: «Ο εγωισμός είναι πάθος αχαλίνωτο, ολέθριο. Παρασύρει τον φιλάργυρο στο χρήμα και όλους τους ανθρώπους στο αντικείμενο των επιθυμιών τους».
Η ΑΝΩΘΕΝ ΣΟΦΙΑ: Η Βίβλος στους προ Χάριτος καιρούς, αναφέρεται συμβουλευτικά στην αλαζονεία, ως ενάντια στο Θείο θέλημα. Διαβάζουμε: Προ συντριβής ηγείται ύβρις, προ δε της πτώσεως υπερηφάνεια (Παρ. ιστ»18). Μη καυχάσθω ο σοφός εν τη σοφία αυτού, μη καυχάσθω ο ισχυρός εν τη ισχύι αυτού, (...) αλλ’ εν τούτω καυχάσθω συνίειν και γινώσκειν ότι εγώ ειμί Κύριος (Ιερ. θ»23-2). Εξολοθρεύσει Κύριος γλώσσα μεγαλορρήμονα (Ψ. ια»14)». Μετά την έλευση του Θεανθρώπου και το κήρυγμα της αγάπης, είναι αδύνατον η αλαζονεία να υπεισέρχεται στους πιστούς. Έτσι στην Καινή Διαθήκη διαβάζουμε «ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται» (Λουκ., ιδ»11). «Ο Θεός υπερηφάνοις αντιτάσσεται, ταπεινοίς δε δίδωσι χάριν» (Ιακ. δ»6). «Μη υψηλοφρόνει, αλλά φοβού».
(Ρωμ. ια»20). «Εί τις δοκεί είναί τι, μηδέν ών, φρεναπατά εαυτόν».
(Γαλάτ. στ»3). «μη φυσιούσθε κατά του ετέρου. Τι γαρ σε διακρίνει; Τι δ’ έχεις ό ουκ έλαβες; Ει δε και έλαβες, τι καυχάσαι ως μη λαβών;» (Α’ Κορ. δ’ 6)».
Η ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΣΚΕΨΗ: «Υπάρχει και κάτι χειρότερο απ» την αμαρτία, η αλαζονεία της αρετής» λέει ο Ιερός Αυγουστίνος, δείχνοντας μια άλλη αλαζονεία, αυτή των πιστευόντων ότι είναι ξεχωριστοί, ακόμη και στην Εκκλησία, αναδεικνύοντας μορφές ευσεβισμού και δοκησισοφίας με προσωπείο Φαρισαίου της παραβολής. Ο Γρηγόριος Νύσσης συσχετίζει αλαζονεία και οργή, συνιστώντας: «Αν αποβάλλεις την υπερηφάνεια από τον χαρακτήρα σου, τότε δεν θα αναπτυχθεί μέσα σου το πάθος του θυμού». Ο
αλαζών μένει αστήρικτος: «Η υπερηφάνεια διώχνει τον φύλακα Άγγελό μας» (Ισαάκ Σύρος). Ο Ιωάννης Δαμασκηνός σημειώνει τον Αδάμ, που από αλαζονεία, «του γίνεσθαι ίσα Θεώ», εξέπεσε του Παραδείσου και «μέχρις άδου κατήγαγε». Ο ερημίτης αδάμας Ιωάννης Σιναΐτης θεωρεί την αλαζονεία αίτιο απουσίας αρετών: «Όπως το σκοτάδι είναι ξένο από το φως, το ίδιο ξένος είναι και ο υπερήφανος από κάθε αρετή», και μητέρα όλων των παθών: «Η υπερηφάνεια είναι άρνηση Θεού, εφεύρεση δαιμόνων, μητέρα κατάκρισης, απόγονος επαίνων, (...) πρόδρομος παραφροσύνης,
πρόξενος πτώσεων, πηγή θυμού, θύρα υποκρισίας, στήριγμα δαιμόνων, (...) ρίζα βλασφημίας». Ο Ιωάννης Χρυσόστομος υπενθυμίζει: «Όταν είμαστε κυριευμένοι (από αλαζονεία), είτε παρθενία, είτε νηστεία, είτε ελεημοσύνες, είτε οτιδήποτε άλλο κάνουμε, όλη η ζωή μας γίνεται ακάθαρτη. Διότι ακάθαρτος παρά Θεώ πας υψηλοκάρδιος». Ο Εφραίμ ο Σύρος συμβουλεύει: «Ταπείνωσον τον λογισμόν της υπερηφανείας, πριν η υπερηφάνεια σε ταπεινώσει». Ο Ησύχιος προσθέτει: «Παιδιά της φιλαυτίας είναι: οι έπαινοι στην καρδιά, η αυταρέσκεια,(...) και το κορύφωμα
όλων των κακών, η υπερηφάνεια.» Σαν κατακλείδα σημειώνουμε τα λόγια ενός σύγχρονου Πατέρα: «Ρίζα όλων των κακών είναι η υπερηφάνεια». (Σοφρώνιος Έσσεξ)
ΤΑ «ΘΑΝΑΣΙΜΑ» ΑΜΑΡΤΗΜΑΤΑ: Κατά τον πάπα Γρηγόριο Α’ (590-604), η αλαζονεία είναι ένα από τα επτά «θανάσιμα αμαρτήματα», μάλιστα η μητέρα όλων των αμαρτιών. Ονομάζονται «θανάσιμα» γιατί, κατ’ αυτόν, μπορούν να στερήσουν τη θεία χάρη οδηγώντας στην αιώνια καταδίκη, αντιθέτως με άλλα αμαρτήματα που συγχωρούνται μέσω του «καθαρτηρίου πυρός», στο οποίο ο ίδιος πάπας επικέντρωσε τη δυτική θεολογία, εγκαινιάζοντας το σκοτεινό μεσαίωνα. Κάθε αμάρτημα εκπροσωπείται από δαίμονα. Αυτά τα αμαρτήματα με τους αντίστοιχους «προστάτες» δαίμονες
είναι: Οκνηρία - Βελφεγώωρ, αλαζονεία - Εωσφόρος, λαιμαργία -
Βεελζεβούλ, λαγνεία - Ασμοδαίος, απληστία - Μαμμωνάς, οργή - Σατανάς, ζηλοφθονία - Λεβιάθαν. Αντίθετα στην ορθόδοξη θεολογία αμαρτία που οδηγεί στο θάνατο, άρα αμετανόητη, είναι, κατά την Καινή Διαθήκη, η άρνηση της σάρκωσης του Θεού Λόγου και της Ανάστασης Του, καθώς και η αμετανοησία, δηλαδή η βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος, για την οποία και άγιος να προσευχηθεί προκειμένου να απαλλαγεί ο οφειλέτης, δεν θα εισακουστεί «εκ του αμετανοήτου και της πωρώσεως των πραττόντων αυτάς, δι’ α (για τα οποία) δεν δύναται να ενεργήσει η Θεία Χάρις» (Χ.
Ανδρούτσος, Δογματική... 5η εκδ., 379).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Δ. Μπουραντά: «Όλα σου τα «μαθα, μα ξέχασα μια λέξη»
http://apsychologist.blogspot.com/2011/03/7-3.html-
- Φ. Βώρου: Αδυναμίες της Αλαζονείας.
- Χρ. Α. Σταμούλης: «Συγγνωστόν γαρ, ου τιμωρητόν, η ασθένεια».
- Ι. Καραβιδόπουλος: Η αμαρτία κατά τον απόστολον Παύλον, Θεσσαλονίκη 1968
- Γ. Μαντζαρίδης: Χριστιανική Ηθική ΙΙ, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2003
* Ο Κων/νος Α. Οικονόμου είναι δάσκαλος - συγγραφέας
kao@in.gr www.scribd.com/oikonomoukon
