Από τον Ιωάννη Στρατή
Σκοπός του κειμένου αυτού είναι να δείξει ότι ο πλούτος δεν επηρεάζει την ευτυχία των παιδιών και όπως φαίνεται από μια έρευνα της UNESKO τα ελληνόπουλα δεν επηρεάστηκαν από την κρίση. Αφού πρώτα δούμε τη σχέση της κληρονομικότητας και τη δράση των ημισφαιρίων του εγκεφάλου, στη συνέχεια θα αναφερθώ στη συναισθηματική νοημοσύνη και πώς μπορούμε να μεγαλώσουμε ευτυχισμένα παιδιά.
Αν και ο όρος ευτυχία στη διεθνή βιβλιογραφία είναι δύσκολο να ορισθεί επακριβώς, οι περισσότεροι ψυχολόγοι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, οι άνθρωποι όταν αναφέρονται στον όρο ευτυχία εννοούν πως νιώθουν μια εύλογη θετική ισορροπία -μετά από πολλή σκέψη πάνω στον ισολογισμό ευχάριστων και οδυνηρών συναισθημάτων σε μακροπρόθεσμη βάση.
Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερες έρευνες πραγματοποιούνται στο τομέα της συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών, αφού θεωρείται απαραίτητη παράμετρος όχι μόνο για πρόοδο και καλές επιδόσεις στο σχολείο, αλλά και γενικότερα για επιτυχία και ευτυχία στη ζωή. Οι ερευνητές συνεχώς προσπαθούν να βρουν και να μετρήσουν κυρίως τα αρνητικά συναισθήματα και στην πορεία της ανάλυσης να βρεθούν τρόποι ή μέθοδοι μείωσης εκείνων των συναισθημάτων που προκαλούν πόνο στα παιδιά.
Κι ενώ έχουμε αρκετές έρευνες στον τομέα των αρνητικών συναισθημάτων, στη διεθνή βιβλιογραφία λίγες είναι εκείνες οι έρευνες που απαντούν στο ερώτημα «τι κάνει τα παιδιά ευτυχισμένα;» Πρόσφατα η UNESCO με αφορμή την οικονομική κρίση, πραγματοποίησε μια έρευνα που δείχνει ότι ο πλούτος δεν κάνει τα παιδιά ευτυχισμένα και ότι άλλοι παράγοντες καθορίζουν την ευτυχία των παιδιών. Θα δούμε λοιπόν πρώτα τα αποτελέσματα των ερευνών που έκανε τους Γερμανούς να απορούν που τα παιδιά τους είναι λιγότερο ευτυχισμένα από τα παιδιά των Ελλήνων και στη συνέχεια θα αναλύσω τα περί συναισθηματικής νοημοσύνης και ευτυχίας όπως έχουν καταγραφεί στη διεθνή βιβλιογραφία, απαντώντας στο ερώτημα «πώς θα μεγαλώσω ένα παιδί για να είναι ευτυχισμένο;»
Από το Γραφείο λοιπόν Ερευνών της UNESCO ανακοινώθηκε ότι η Ελλάδα είναι 25η στο συγκεντρωτικό πίνακα κατάταξης της παιδικής ευημερίας και 23η στην παιδική φτώχεια (από 29 χώρες). Στον τομέα όμως της παιδικής ικανοποίησης είναι στην προνομιούχο 5η θέση, μια κατάταξη που έκανε τους Γερμανούς δημοσιογράφους να αναρωτιούνται στις εφημερίδες τους «γιατί τα πλούσια παιδιά μας είναι λιγότερα ευτυχισμένα από τα ελληνόπουλα;» Η έρευνα έδειξε ότι τα ελληνόπουλα, βαθμολογώντας την ικανοποίηση από την ποιότητα ζωής με κλίμακα από το 1-10 έδιναν σε ποσοστό 90% από 6 και πάνω.
Τα ευρήματα αυτά, όπως και άλλα παρόμοια που δείχνουν ότι τα πλούτη δεν οδηγούν στην ευτυχία, επιβεβαιώνουν τον Bowlby και τη θεωρία του περί ανθρωπίνων σχέσεων (secure base) και παιδικής ευτυχίας, όπως θα δούμε παρακάτω. Κλείνοντας το κομμάτι των ερευνών, να αναφέρω ότι ανάλογες περί ευτυχίας έρευνες έδειξαν ναι μεν η φτώχεια είναι βασική παράμετρος που κάνει τους ανθρώπους δυστυχισμένους, όμως όταν ο μισθός αυξάνεται και περνά το μέσο όρο της φτώχειας, δεν έχουμε ανάλογη και αντίστοιχη αύξηση του δείκτη της ευτυχίας. Όμως το πρώτο ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι το αν γεννιέσαι ή γίνεσαι ευτυχισμένος ή και με άλλα λόγια αν η ευτυχία οφείλεται στην κληρονομικότητα ή στο περιβάλλον.
Ξεκινώντας με τον παράγοντα κληρονομικότητα, έρευνες που έγιναν σε αδέλφια (ίδιο γενετικό υλικό) που μεγάλωσαν σε διαφορετικές οικογένειες, έδειξαν ότι είχαν ομοιότητες στο επίπεδο ευτυχίας, κάτι που δεν συμβαίνει στα παιδιά που είχαν διαφορετικό γενετικό υλικό και μεγάλωσαν στην ίδια οικογένεια. Στις άλλες σχετικές με τα στοιχεία της προσωπικότητας έρευνες, φάνηκε ότι οι εξωστρεφείς που είναι περισσότερο επικοινωνιακοί και χαμογελούν περισσότερο, είναι πιο ευτυχισμένοι από τους εσωστρεφείς. Τελευταία έχει απασχολήσει τους ερευνητές και η δράση των ημισφαιρίων του εγκεφάλου που δείχνει, ότι η εξωστρέφεια εκδηλώνεται στην αριστερή μετωπιαία περιοχή.
Για τον παράγοντα περιβάλλον και τη σχέση του με την ευτυχία του ανθρώπου, πρώτος μίλησε ο Freud, αν και μέχρι το 1950 αμφισβητήθηκε έντονα από πολλούς διακεκριμένους της εποχής ψυχιάτρους, γιατί υποστήριζε, ότι η συναισθηματική ζωή του ανθρώπου βασίζεται στις εμπειρίες της βρεφικής και παιδικής ηλικίας. Ένα δυστυχισμένο παιδί –έλεγε- εξελίσσεται σε ένα δυστυχισμένο ενήλικα, και ότι εκείνο που παίζει σημαντικό ρόλο είναι η συμπεριφορά των ατόμων με τα οποία μεγαλώνει ένα παιδί. Αργότερα ο Bowlby (1969) ονομάτισε ως ασφαλή βάση (secure base) το έμπιστο άτομο που έχει το παιδί δίπλα του. Αυτό το άτομο εμπιστεύεται και με τη βοήθειά του ξεπερνά τις δυσκολίες. Υπάρχει έτσι θα λέγαμε μια επιθυμητή (όχι αγχώδη προσκόλληση) θετική σχέση του παιδιού με τους γονείς για μια υγιή συναισθηματική ανάπτυξη. Ακολούθησαν χιλιάδες έρευνες σχετικές με τους ¨σημαντικούς άλλους¨ της παιδικής ηλικίας και το βαθμό που επηρεάζουν την υγιή συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού.
Ο «δεσμός» δασκάλου και μαθητή στο Δημοτικό Σχολείο είναι ίσως μετά την οικογένεια από τους ισχυρότερους παράγοντες που επηρεάζουν όχι μόνο την πνευματική αλλά και τη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού. Σημαντικές όμως είναι και οι πρώτες φιλικές σχέσεις. Καθώς όμως το παιδί μεγαλώνει και μπαίνει στην εφηβεία τα πράγματα δυσκολεύουν. Το 2010 και σε μια πανελλήνια έρευνα του ερευνητικού πανεπιστημιακού Ινστιτούτου Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ) φάνηκε ότι το άγχος κυριαρχεί και υπάρχει ανάγκη εκπαιδευτικών προγραμμάτων παρέμβασης. Η έρευνα έδειξε ότι λιγότεροι από τους μισούς μαθητές πιστεύουν ότι το γυμνάσιο-λύκειο είναι ένα ωραίο μέρος για να βρίσκεται κανείς, ενώ ένας στους πέντε μαθητές δε νιώθει ασφαλής.
Σε επίπεδο εκπαίδευσης και σε πολλές χώρες του κόσμου (Αμερική, Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία κλπ) στα ωρολόγια προγράμματα των σχολείων διδάσκονται «οι αξίες της ζωής» (Values in Education) και «η φιλοσοφία στην εκπαίδευση» (Philosophy in Education). Σκοπός των προγραμμάτων είναι να δώσουν την ευκαιρία στα παιδιά να μιλήσουν για τις αρετές της ζωής και να μειωθούν τα περιστατικά της ενδοσχολικής βίας και όχι μόνο. «Δώσε στη λύπη λόγια», έγραφε ο Σαίξπηρ, η θλίψη δε μιλά αλλά δουλεύει μέσα στην καρδιά και τη θρυμματίζει.
Επανερχόμενος στην οικογένεια και στη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, η λέξη κλειδί για την απομάκρυνση των αρνητικών συναισθημάτων και την ισορροπία του οργανισμού είναι η αυτοπεποίθηση. Με την έννοια αυτοπεποίθηση και πώς ενεργοποιείται, παιδαγωγοί και ψυχολόγοι υποστηρίζουν ότι το καλύτερο που έχουν να κάνουν οι σημαντικοί άλλοι της παιδικής ηλικίας (γονείς- δάσκαλοι) είναι να δείξουν εμπιστοσύνη, να βοηθήσουν την αυτονομία του παιδιού και να ενισχύσουν την αυτοπεποίθησή του. Δείχνουμε δηλαδή εμπιστοσύνη στις δυνατότητές τους και τους δίνουμε χώρο (να δοκιμάζουν νέες δράσεις) και χρόνο να χτίσουν μια ρεαλιστική εικόνα για τον εαυτό τους για να αντιμετωπίσουν τα παιδιά μόνα τους τις όποιες κατά καιρούς δυσκολίες εμφανίζονται.
Βέβαια υπάρχουν πολλοί ψυχολόγοι που υποστηρίζουν ότι, υπερεκτιμήθηκε ο ρόλος της αυτοπεποίθησης και μάλλον ο αυτοέλεγχος (έλεγχος των παρορμήσεων) είναι το πρωτεύον για μια υγιή συναισθηματική ανάπτυξη. Αφήνοντας κατά μέρος τη διαμάχη των ψυχολόγων, το συμπέρασμα είναι πώς αν θέλουμε συναισθηματικά ευφυή παιδιά πρέπει οι μεγάλοι να γίνουν οι συναισθηματικοί τους μέντορες.
Κλείνοντας το κεφάλαιο της ευτυχίας των παιδιών, φαίνεται καθαρά ότι τα υλικά αγαθά δε δημιουργούν ευτυχισμένους ανθρώπους. Μάλλον οι ανθρώπινες σχέσεις είναι καθοριστικές. Κι ενώ ο ρόλος της μάνας είναι καθοριστικός και αδιαμφισβήτητος στην υγιή ανάπτυξη του παιδιού, όλο και περισσότερες έρευνες δείχνουν ότι, ο ρόλος του πατέρα (αν και χρονικά υπολείπεται απ΄ αυτόν της μητέρας) είναι ποιοτικός και αρκετά αποτελεσματικός. Μήπως πρέπει να εκπαιδεύσουμε τους μπαμπάδες; Σε έρευνες που έγιναν (Αμερική) με θέμα την ενασχόληση του πατέρα με τα παιδιά (έρευνες που κράτησαν πάνω από 25 χρόνια) φάνηκε ότι τα συγκεκριμένα παιδιά είχαν πιο υγιείς κοινωνικές σχέσεις και περισσότερο ευτυχισμένες οικογένειες.
Στην Νορβηγία, μια προσπάθεια που ξεκίνησε το 1991 με ποσοστό ανδρών 3% στην πρώτη παιδική φροντίδα, έφτασε στο 10% το 2000 με τελικό στόχο το 2008 να φθάσει το 20% αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα της παρουσίας του ανδρικού προτύπου στις ευαίσθητες αυτές ηλικίες. Στο Εδιμβούργο, οι Κοινοπραξίες Παιδικών Υπηρεσιών (Childcare Partnership’s) που το προσωπικό τους το αποτελούσαν οι γυναίκες σε ποσοστό 98% ζήτησαν χρηματοδότηση από την κυβέρνηση και από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Έτσι οργανώθηκε το πρόγραμμα « Άνδρες στην παιδική φροντίδα» (Men in Childcare, 2000). Σκοπός τους φυσικά να πάψει να διαιωνίζεται ο μύθος ότι η παιδική φροντίδα είναι δουλειά αποκλειστικά για γυναίκες και αναγνωρίζοντας ότι η δουλειά με μικρά παιδιά είναι συναρπαστική και για τους άνδρες.
Ανακεφαλαιώνοντας τα κύρια σημεία περί ευτυχίας, θα πούμε ότι, ο πλούτος δεν επηρεάζει την ευτυχία των παιδιών και παραμένει καθοριστική η επίδραση των προσωπικών σχέσεων. Κι αφού ο ρόλος του πατέρα αναδεικνύεται ως σημαντικός, ίσως η εκπαίδευση του πατέρα θα μπορούσε να είναι μια καινοτομία (;) αλλά απαραίτητη πρωτοβουλία της πολιτείας. Σίγουρα η κληρονομικότητα και η δράση των εγκεφαλικών ημισφαιρίων συμμετέχουν στον καθορισμό της ευτυχίας, όμως η πολιτεία ίσως θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα χωρών που ενσωμάτωσαν τη συναισθηματική νοημοσύνη στα ωρολόγια προγράμματά τους.
* Ο Ιωάννης Στρατής, είναι διευθυντής του 1ου Δημοτικού Σχολείου Λάρισας.
