Από τον Κων/νο Οικονόμου
Το πρωί της 20ής Μαΐου 1883 ο πλοίαρχος του γερμανικού θωρηκτού Elizabeth ανέφερε ότι είδε ένα σύννεφο στάχτης και σκόνης να ανέρχεται από το ακατοίκητο νησί Krakatau σε ύψος περίπου 11 km. Τους επόμενους μήνες πληρώματα και επιβάτες πλοίων έβλεπαν παρόμοιες εκρήξεις που συνοδεύονταν από σύννεφα στάχτης. Στα γειτονικά νησιά [Ιάβα, Σουμάτρα] όλα αυτά τα θεαματικά επεισόδια δημιουργούσαν γιορτινή ατμόσφαιρα (!) στους εντυπωσιασμένους ιθαγενείς, οι οποίοι δεν φαντάζονταν ότι αυτά ήταν μόνο η αρχή μιας από τις μεγαλύτερες εκρήξεις στην ιστορία.
ΓΕΩΛΟΓΙΑ-ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ: Το νησί Krakatau (Κρακατάου ή Κρακατόα) βρίσκεται στην Ινδονησία, «πρωταθλήτρια» ηφαιστείων παγκοσμίως [130 ενεργά ηφαίστεια]. Τα ηφαίστειά της αποτελούν το ινδονησιακό τόξο που δημιουργείται από την κατάδυση προς βορειοανατολικά της Ινδο-Αυστραλιανής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική. Τα περισσότερα ηφαίστεια βρίσκονται στα δύο μεγαλύτερα νησιά, Ιάβα και Σουμάτρα, κατά μήκος του περιθωρίου προς τη ζώνη κατάδυσης. Τα δύο αυτά νησιά χωρίζονται από τον πορθμό Sunda [της Σούνδης, όπως μαθαίναμε στο σχολείο], ο οποίος προσδιορίζει το σημείο αλλαγής του προσανατολισμού του νησιωτικού τόξου. Το Krakatau βρίσκεται στον πορθμό Sunda ανάμεσα από άλλα ηφαιστειακά νησιά και πάνω σε μία ρηξιγενή ζώνη. Αν και είναι μικρότερο άλλων μεγαλύτερων ηφαίστειων του τόξου, το Krakatau απέδειξε ότι μπορεί να δώσει πολύ βίαιες εκρήξεις. Πριν τη μεγάλη έκρηξη το Krakatau αποτελείτο από τρία νησιά. Στο τρίτο απ' αυτά, με μέγεθος 9x5 km, υπήρχαν τρία ηφαίστεια ευθυγραμμισμένα σε μία Β-ΒΔ κατεύθυνση. Κατά την έκρηξη, τα δύο πρώτα και το βόρειο μέρος του τρίτου ηφαιστείου υποχώρησαν στον άδειο μαγματικό θάλαμο, σχηματίζοντας υποθαλάσσια καλδέρα και εξαφανίζοντας τα δύο τρίτα του νησιού. Αργότερα, μετά το 1927, δημιούργησαν ένα νέο κώνο στο κέντρο της δημιουργηθείσας καλδέρας, που ονομάζεται Anak Krakatau [το παιδί του Krakatau].
Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΡΗΞΗ: Μετά το ξύπνημα του Krakatau [20/5/1883], συνέβησαν στο διάστημα Μαΐου-Ιουνίου κάποιες μικροεκρήξεις στο Perboewatan, το πρώτο ηφαίστειο. Μέχρι τα μέσα Ιουνίου σχεδόν καταστράφηκε ο κεντρικός κρατήρας του, ενώ συγχρόνως άρχισαν εκρήξεις και από το δεύτερο ηφαίστειο [Danan]. Μέχρι τα μέσα Ιουλίου παρατηρούνταν στρώματα κίσσηρης [ελαφρόπετρας] να επιπλέουν στη θάλασσα στα στενά Sunda. Στη 1 μμ. περίπου [26/8] ξεκίνησε μία σειρά προοδευτικών εκρήξεων που θα κορυφώνονταν το απόγευμα της 27ης Αυγούστου. Αρχικά μία ομοβροντία εκρήξεων που συνοδευόταν από εκκωφαντικό θόρυβο δημιούργησε μία μαύρη στήλη πυροκλαστικών υλικών που ανέβηκε σε ύψος 36 km (!) πάνω από το νησί, για να εξαπλωθεί σύντομα βορειοανατολικά. Η ένταση των εκρήξεων αυξανόταν σταδιακά στη διάρκεια της ημέρας, τρομοκρατώντας τους παράκτιους πληθυσμούς στη δυτική Σουμάτρα, στη δυτική Ιάβα και στα γειτονικά νησιά. Αργότερα, παράκτια χωριά των νησιών αυτών κτυπήθηκαν από τεράστια τσουνάμι που προκάλεσαν πυροκλαστικές ροές που βυθίζονταν στη θάλασσα. Το χειρότερο όμως δεν είχε έρθει. Την επομένη, η ηφαιστειακή δραστηριότητα κορυφώθηκε με σειρά τεσσάρων φοβερών εκρήξεων που ξεκίνησαν στις 5.30 π.μ. και κατέληξε σε μία κατακλυσμική έκρηξη στις 10 π.μ. που ανατίναξε το Krakatau. Ο ήχος ταξίδεψε στον Ινδικό ωκεανό σε απόσταση 4.600 km, και η έκρηξη έγινε αισθητή από τη Σρι Λάνκα μέχρι την Νοτιοανατολική Αυστραλία! Τα δύο τρίτα του νησιού βυθίστηκαν στο μαγματικό θάλαμο που άδειαζε. Περίπου 23 τ.χλμ. του νησιού κατέρρευσαν σχηματίζοντας μία καλδέρα διαμέτρου 6 km! Από ένα υψόμετρο 450 μ. που είχε το Danan βυθίστηκε 250 μ. κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας! Η ισχύς της έκρηξης ήταν 13.000 φορές αυτής της βόμβας που κατέστρεψε τη Χιροσίμα! Η μόνη μεγαλύτερη έκρηξη στη σύγχρονη εποχή ήταν του ηφαιστείου Tambora (Ινδονησία) το 1815.
Η συγκλονιστική έκρηξη προκάλεσε τσουνάμι ύψους μέχρι 40 m (όσο ένα 13όροφο κτίριο) που ερήμωσαν τις παράκτιες περιοχές κατά μήκος του πορθμού Sunda. [Τα τσουνάμι του σεισμού του 2004 στην ίδια περιοχή, που κόστισαν τη ζωή σε 230.000 ανθρώπους, είχαν ύψος μέχρι 30 m!] Πολλά γειτονικά νησιά πλημμύρισαν εντελώς. Το νησί Sebesi, αφού κατακλύστηκε από πελώρια πυροκλαστικά ρεύματα, απογυμνώθηκε τελείως από τεράστια τσουνάμι. Όλη η βλάστηση αποψιλώθηκε και 3.000 άνθρωποι παρασύρθηκαν στη θάλασσα από τα κύματα! Τα νησιά Thousand, μολονότι βρίσκονται 80 km ανατολικά του πορθμού Sunda καλύφθηκαν με κύματα ύψους 2 m. Αυτόπτες μάρτυρες ήταν οι επιβάτες του πλοίου Louden που αγκυροβολούσε στον κόλπο Lampong, όταν έφτασαν τα τεράστια κύματα. Το πλοίο σώθηκε χάρις τις ηρωικές προσπάθειες του πλοιάρχου Lindemann. Τα επίσημα στοιχεία μιλούν για 36.417 θύματα [80% οφειλόταν στα τσουνάμι]. Μήνες μετά την έκρηξη, η θάλασσα στα στενά της Σούνδης, ήταν καλυμμένη με παχιά στρώματα κίσσηρης που περιείχαν παρασυρμένα πτώματα!
ΠΥΡΟΚΛΑΣΤΙΚΕΣ ΡΟΕΣ: Περίπου 4.500 θάνατοι αποδίδονται στις πτώσεις τέφρας και στις πυροκλαστικές ροές. Ο όγκος της εκτιναχθήσας τέφρας του ηφαιστείου ήταν περίπου 20 κυβικά χλμ.(!). Κοντά στη Σουμάτρα η θάλασσα είχε τόση τέφρα που έμοιαζε με ξηρά. Για εβδομάδες ήταν αδύνατο να πλησιάσουν τα σωστικά σκάφη στις ακτές. Τους επόμενους μήνες οι άνεμοι και η παλίρροια διασκόρπισε τα στρώματα κίσσηρης στη θάλασσα της Ιάβας και τον Ινδικό ωκεανό.
ΚΛΙΜΑΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ: Τις επόμενες μέρες της έκρηξης η τέφρα παρασύρθηκε από τον άνεμο έως και 2.500 km. Το νέφος της λεπτόκοκκης ηφαιστειακής σκόνης, όμως, διασκορπίστηκε στη στρατόσφαιρα και περιέβαλε τη ζώνη του Ισημερινού σε δύο εβδομάδες. Τα επόμενα χρόνια έμεινε στην ατμόσφαιρα και επεκτάθηκε προς βορρά και νότο πριν τελικά διαλυθεί. Το νέφος περιείχε μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του θείου που εκπέμφθηκε από το Krakatau. Τα μόρια του αερίου ενώθηκαν με υδρατμούς και σχημάτισαν σταγονίδια θειικού οξέος. Αυτό, μαζί με την ηφαιστειακή σκόνη, σχημάτισε ένα ατμοσφαιρικό κάλυμμα που εμπόδιζε την ηλιακή ακτινοβολία, προκαλώντας πτώση θερμοκρασίας παγκοσμίως κατά μερικούς βαθμούς. Επίσης δημιουργήθηκαν πρωτοφανή οπτικά φαινόμενα, ορατά στο 70% της Γης. Έτσι, για αρκετά χρόνια μετά το 1883, ο ουρανός έπαιρνε εξωτικά χρώματα, ο ήλιος και η σελήνη περιβάλλονταν από άλω (φωτοστέφανα), ενώ το λυκαυγές και το λυκόφως [πριν την αυγή και μετά τη δύση του ήλιου] ήταν κατακόκκινα. Τα φαινόμενα αυτά εντυπωσίασαν ζωγράφους της εποχής, οι οποίοι τα αποτύπωσαν στους πίνακές τους.
ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΤΟΥ ΚΡΑΚΑΤΑΟΥ: Μετά από 44 χρόνια [26/12/1927], το ηφαίστειο ξύπνησε ξανά ξαφνιάζοντας Ιάπωνες ψαράδες που είδαν ατμούς και τέφρα να βγαίνουν μέσα από τη θάλασσα στην καλδέρα. Η ηφαιστειακή δράση συνεχίστηκε και την 26/1/1928 εμφανίστηκε πάνω από το νερό η κορυφή ενός βασαλτικού κώνου σκωριών. Ένα χρόνο αργότερα είχε δημιουργηθεί ένα μικρό νησί που ονομάστηκε Anak Krakatau (παιδί του Krakatau). Το Anak Krakatau έδωσε αρκετές εκρήξεις μέχρι σήμερα. Μολονότι αυτή τη στιγμή δεν φαίνεται να υπάρχει κίνδυνος για τα γειτονικά νησιά, οι εκρήξεις του Anak Krakatau θυμίζουν πάντα τον τρόμο του 1883.
Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας – συγγραφέας
