Από τον Στέφανο Παπαγεωργίου
Στην παραθαλάσσια έπαυλη του Παναγιώτη Κανελλόπουλου στη Βάρκιζα της Αττικής, 30 χλμ από την Αθήνα, έγινε μεταξύ της αντιπροσωπείας της Ελληνικής Κυβέρνησης και εκπροσώπων του ΕΛΑΣ και του Κουμμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος μια μεγάλης αξίας και σπουδαιότητας συμφωνία για το μέλλον και την πορεία της Ελλάδας μετά τη Γερμανική κατοχή της περιόδου 1940-1944, που έμεινε στην Ιστορία ως Συμφωνία της Βάρκιζας.
Η κυβέρνηση Παπανδρέου παραιτήθηκε στις 31 Δεκεμβρίου 1944 μετά την ορκωμοσία ως αντιβασιλέα του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και στις 3 Ιανουαρίου 1945 ορκίστηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα. Η νέα κυβέρνηση ανέλαβε να σταματήσει τον ένοπλο εμφύλιο πόλεμο σε όλη τη χώρα και κυρίως σε Αθήνα και Πειραιά και να οδηγήσει τους πολιτικούς σε μια συμβιβαστική συμφωνία, στη Συμφωνία της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945.
Από μέρος της ελληνικής κυβέρνησης τη συμφωνία υπέγραψαν ο Ιωάννης Σοφιανόπουλος (υπουργός Εξωτερικών), ο Περικλής Ράλλης (υπουργός Εσωτερικών) και ο Ιωάννης Μακρόπουλος (υπουργός Γεωργίας). Από μέρος της ΚΕ του ΕΑΜ υπέγραψαν ο Γεώργιος Σιάντος (γραμματέας ΚΕ του ΚΚΕ), ο Δημήτρης Παρτσαλίδης (γραμματέας ΚΕ του ΕΑΜ) και ο Ηλίας Τσιριμώκος (γενικός γραμματέας της Ενώσεως Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ)). Επίσης, παρευρέθηκαν ως εγγυητές ο πρεσβευτής της Αγγλίας στην Ελλάδα Ρέτζιναλ Λήπερ και ο Μακμίλαν.
Η διάσκεψη άρχισε στις 3 Φεβρουαρίου 1945 και τελείωσε το βράδυ της 11ης προς τη 12η Φεβρουαρίου στις τρεις τα ξημερώματα. Γράφτηκε σε δύο αντίγραφα και υπογράφηκε το απόγευμα της ίδιας μέρας στο Υπουργείο Εξωτερικών με γραμματέα της διάσκεψης τον Ιωάννη Βαρσάμη. Το ένα αντίγραφο πήρε η Κυβέρνηση και το άλλο η αντιπροσωπεία του ΕΑΜ.
Στο τέλος του αρχικού σκέλους της Συμφωνίας και πριν αρχίσει η αναφορά των 9 άρθρων μεταξύ άλλων αναγράφεται: “Κατά την διάσκεψιν διεπιστώθη πλήρης συμφωνία αντιλήψεων της Αντιπροσωπείας του Ε.Α.Μ. επί των αρχών τούτων...».
Στην ανάπτυξη των 9 άρθρων μεταξύ άλλον αναφέρονται:
Άρθρον 1ον: Ελευθερίαι
Η Κυβέρνησις θα εξασφάλιση σύμφωνα προς το Σύνταγμα και τας απανταχού καθιερομένας Δημοκρατικάς Αρχάς, την ελευθέραν εκδήλωσιν των πολιτικών φρονημάτων των πολιτών, καταργούσα πάντα τυχόν προηγούμενον ανελεύθερον Νόμον...
Άρθρον 2ον: Άρσις Στρατιωτικού Νόμου
Ο Στρατιωτικός Νόμος θα αρθή ευθύς μετά την υπογραφήν της παρούσης συμφωνίας. Άμα τη άρσει ταύτη, θα τεθή εις εφαρμογήν συντακτική πράξις πανομοιότυπος προς την ΚΔ’, δια της οποίας θα επιτρέπεται η αναστολή των εν τη ΚΔ΄ πράξει αναφερομένων άρθρων του Συντάγματος... Οπαδοί του Ε.Α.Μ., ενδεχομένως συλληφθέντες και κρατούμενοι υπό άλλων οργανώσεων, θα αφεθούν ως τάχιστα ελεύθεροι.
Άρθρον 3ον: Αμνηστία
Αμνηστεύονται τα πολιτικά αδικήματα τα τελεσθέντα από της 3ης Δεκεμβρίου 1944 μέχρι της υπογραφής του παρόντος. Εξαιρούνται της αμνηστίας τα συναφή κοινά αδικήματα κατά της ζωής και της περιουσίας, τα οποία δεν ήσαν απαραιτήτως αναγκαία δια την επιτυχίαν του πολιτικού αδικήματος. Ο σχετικός Νόμος θα δημοσιευθή άμα τη υπογραφή της παρούσης συμφωνίας. Εξαιρούνται της αμνηστίας όσοι, υπόχρεοι εις παράδοσιν όπλων άτε ανήκοντες εις τας Οργανώσεις του Ε.Λ.Α.Σ., της Εθνικής Πολιτοφυλακής και Ε.Λ.Α.Ν., δεν παραδώσουν ταύτα μέχρι της 15 Μαρτίου 1945...
Άρθρον 4ον: Όμηροι
Άπαντες οι πολίται οι συλληφθέντες παρά του Ε.Λ.Α.Σ. ή της Εθνικής Πολιτοφυλακής ή του Ε.Λ.Α.Ν. ανεξαρτήτως ημερομηνίας συλλήψεως, θα αφεθούν αμέσως ελεύθεροι...
Άρθρον 5ον: Εθνικός Στρατός
Ο Εθνικός Στρατός, πλην των κατ’ επάγγελμα αξιωματικών και υπαξιωματικών, θα αποτελήται από οπλίτας των εκάστοτε στρατολογουμένων κλάσεων... Τα πολιτικά και κοινωνικά φρονήματα των στρατευομένων πολιτών θα είναι σεβαστά.
Άρθρον 6ον: Αποστράτευσις
Άμα τη δημοσιεύσει του παρόντος, αποστρατεύονται αι ένοπλαι δυνάμεις Αντιστάσεως και συγκεκριμένως ο Ε.Λ.Α.Σ., τακτικός και εφεδρικός, το Ε.Λ.Α.Ν. και η Εθνική Πολιτοφυλακή. Η αποστράτευσις και η παράδοσις των όπλων θέλουσι συντελεσθή κατά τα ειδικώτερον διαλαμβανόμενα εις το πρωτόκολλον το συνταχθέν υπό της Τεχνικής Επιτροπής...
Άρθρον 7ον: Εκκαθάρισις Υπαλλήλων
Η Κυβέρνησις θα προβή δι΄ Επιτροπών ή Συμβουλίων τα οποία ειδικός Νόμος θέλει ορίση, εις την εκκαθάρισιν των Δημοσίων Υπαλλήλων, Υπαλλήλων Προσώπων Δημοσίου Δικαίου, Δημοτικών και Κοινοτικών τοιούτων και λοιπών υπηρεσιών εξηρτημένων εκ του Κράτους, ή επιχορηγουμένων υπ’ αυτού... Οι μέχρι τούδε τεθέντες εις διαθεσιμότητα δυνάμει αποφάσεως των Υπουργών θα υποβληθούν υπό την κρίσιν των εν αρχή του παρόντος αναφερομένων Συμβουλίων. Ουδείς υπάλληλος θα διωχθή μόνον δια τα πολιτικά του φρονήματα.
Άρθρον 8ον: Εκκαθάρισις Σωμάτων Ασφαλείας
Η εκκαθάρισις των Σωμάτων Ασφαλείας, Χωροφυλακής και Αστυνομίας Πόλεων, θα συντελεσθή το ταχύτερον παρ’ Ειδικών εκκαθαριστικών Συμβουλίων με τα αυτά ως και οι Δημόσιοι υπάλληλοι κριτήρια. Άπαντες οι αξιωματικοί και οπλίται των εν λόγω Σωμάτων οι εμπίπτοντες εις τας διατάξεις του Νόμου περί αμνηστίας, οίτινες κατά την διάρκειαν της κατοχής προσεχώρησαν εις τας τάξεις του Ε.Λ.Α.Σ., του Ε.Λ.Α.Ν. ή της Εθνικής Πολιτοφυλακής, θα επανέλθουν εις τας θέσεις των...
Άρθρον 9ον: Δημοψήφισμα και Εκλογαί
Το ταχύτερον δυνατόν, πάντως δε εντός του τρέχοντος έτους θα διεξαχθή εν πάση ελευθερία και γνησιότητι δημοψήφισμα, το οποίον θα τερματίση οριστικώς το πολιτειακόν ζήτημα, υποτασσομένων πάντων εις την απόφασιν του Λαού. Θα επακολουθήσουν δε ως τάχιστα και εκλογαί Συντακτικής Συνελεύσεως δια την κατάρτισιν του νέου Συντάγματος της Χώρας...
Το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ τερμάτισε το ιστορικό του έργο τονίζοντας μεταξύ άλλων στην αποχαιρετιστήρια διαταγή στις 16 Φλεβάρη 1945: « αξιωματικοί, καπεταναίοι και αντάρτες του ΕΛΑΣ και ΕΛΑΝ. Ύστερα από την συμφωνία που υπεγράφηκε στις 12 του μηνός ο ένοπλος αγώνας του ΕΛΑΣ τελειώνει και ο ΕΛΑΣ αποστρατεύεται. Επί τρία σχεδόν χρόνια παλέψατε σκληρά ενάντια στον κατακτητή και με τις θέσεις και τον ηρωισμό σας... Πιστεύουμε πως στη δοξασμένη Ιστορία της Ελλάδας η σελίδα της δική σας δράσης θα γραφτεί με τα πιο λαμπρά γράμματα.
Ζήτω το αδάμαστο Έθνος μας
Ζήτω το πιο τρανό δημιούργημά του, ο ΕΛΑΣ μας»
Στέφανος Σαράφης – Άρης Βελουχιώτης
Στην πορεία όμως τα πράγματα άλλαξαν. Από τα εννέα άρθρα της συμφωνίας της Βάρκιζας τηρήθηκε ουσιαστικά μόνο το 6ο που αφορούσε τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ, που ήταν και το «ζητούμενο» για τους Άγγλους και την τότε κυβέρνηση. Από την άλλη, η παράδοση των όπλων δεν τελείωσε οριστικά (δεν παραδόθηκαν περίπου 30.000 όπλα) και πολλά στελέχη του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ άρχισαν να διαφωνούν με τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Ο ίδιος ο Άρης Βελουχιώτης διαφώνησε με τις αποφάσεις και τους χειρισμούς του ΚΚΕ, διαγράφηκε από το κόμμα και ξαναβγήκε στα βουνά ερχόμενος σε διαφωνία με τον γραμματέα του ΚΚΕ Νίκο Ζαχαριάδη. Σε μια μάχη με ομάδα παρακρατικών στη Μεσούντα προκειμένου να μην πέσει στα χέρια τους αυτοκτόνησε με το όπλο του και τον ακολούθησε και ο Τζαβέλας με χειροβομβίδα, ενώ θα μπορούσαν να σωθούν πέφτοντας στο διπλανό ρέμα όπως έκαναν οι σύντροφοί τους. Το κεφάλι του Άρη (που σε δύο μήνες θα έκλεινε τα 40) και το κεφάλι του Τζαβέλα οι παρακρατικοί τα κρέμασαν σε δύο στύλους στην πλατεία των Τρικάλων.
Με τη Συμφωνία της Βάρκιζας πολλά στελέχη του ΚΚΕ διαφώνησαν μετά από χρόνια, αλλά η συμφωνία θεωρήθηκε τότε ότι ήταν απαραίτητη για το ΚΚΕ γιατί μετά την ήττα στα Δεκεμβριανά ήταν για αυτό μια σανίδα σωτηρίας και ανασύνταξης των δυνάμεών του. Τα νομικά κενά και οι ουσιαστικές ασάφειες της συμφωνίας ήταν το άλλοθι και η κάλυψη για όσα επακολούθησαν κατά των αντιστασιακών του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ, δηλαδή φυλακίσεις, διώξεις και εκτελέσεις και τελικά εμφύλιος πόλεμος (1945-1949) που σε κανένα κράτος της Ευρώπης δεν έγινε μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο παρά μόνο στην Ελλάδα.
* Βιβλιογραφία: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ 1940-1945», επιμέλεια Βάσου Γεωργίου, εκδόσεις «ΑΥΛΟΣ», 1979, ΑΘΗΝΑ.
