* Από τον Κων/νο Αθ. Οικονόμου
Το 1204 ξεκίνησε η επαίσχυντη 4η λεγόμενη «Σταυροφορία» που, έχοντας σκοπό να απελευθερώσει τους Αγίους Τόπους από τους Μουσουλμάνους κατακτητές, ξεστράτισε στα βυζαντινά εδάφη και προκάλεσε τον διαμελισμό της αυτοκρατορίας, χιλιάδες φόνους και την καταστροφή και λεηλασία μνημείων και τόπων της Ορθοδοξίας. Αυτή η Σταυροφορία ξεκίνησε με τις «ευλογίες» του πάπα της Ρώμης Ιννοκέντιου Γ’ και την οικονομική χορηγία του δόγη της Βενετίας Ερρίκου Δάνδολου και ομάδας Φράγκων ευγενών. Είναι αλήθεια ότι μεγάλη ευθύνη γι’ αυτή την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης φέρει ο έκπτωτος αυτοκράτορας Ισαάκιος Β’ Άγγελος, ο οποίος ζητώντας την παλινόρθωσή του στο θρόνο πρότεινε μεγάλα οικονομικά ανταλλάγματα στους Σταυροφόρους για να τον βοηθήσουν. Έτσι, με τη βοήθεια των Φράγκων, ο Ισαάκιος αποκαταστάθηκε στον θρόνο με συναυτοκράτορα τον γιο του Αλέξιο Δ’. Μη έχοντας όμως πόρους να ξεπληρώσει τους Δυτικούς, οι Λατίνοι πολιόρκησαν και κατέλαβαν τη Βασιλεύουσα τον Απρίλιο του 1204, ενώ ο Ισαάκιος πέθανε και ο γιος του Αλέξιος θανατώθηκε ως προδότης. Ο διάδοχος στο θρόνο Αλέξιος Ε’ Μούρτζουφλος δεν κατάφερε να εμποδίσει τις εξελίξεις. Η οριστική κατάληψη της Κων/λης έγινε τη 13η Απριλίου του 1204. Μετά τη λεηλασία της Πόλης, τους φόνους αμάχων, τις αρπαγές, τα ανοσιουργήματα σε ιερούς τόπους και πολλά άλλα, ανέλαβε αυτοκράτορας ένας ηγέτης των Σταυροφόρων, ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας.
Η ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΠΡΙΝ ΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ: Οι περιοχές της αυτοκρατορίας διαμοιράστηκαν μεταξύ των Λατίνων ευγενών με τη Partitio (διανομή) Romaniae. Ο Βονιφάτιος του Μομφερά (Μομφερατικός) πήρε τη Μακεδονία που έγινε ιδιαίτερο βασίλειο με πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη. Στους Βενετούς δόθηκε η Θεσσαλία, η οποία όμως αμέσως ανταλλάχτηκε με την Κρήτη που είχε δοθεί στο Βονιφάτιο. Έτσι, θεωρητικά, ο Μομφερατικός μπορούσε να ελέγχει μια τεράστια ελλαδική περιοχή, από τις Σέρρες μέχρι τις Θερμοπύλες. Σύντομα ο Βονιφάτιος επικεφαλής στρατού κατάφρακτων ιπποτών ξεκίνησε για την κατάκτηση της επαρχίας της Βλαχίας (Θεσσαλίας) που ήταν χωρισμένη σε μικρότερες διοικήσεις τις λεγόμενες «επισκέψεις». Αυτές ήταν: 1. Δημητριάδας, 2. Δύο Αλμυρών, 3. Ρεβένικου(1), 4. Φαρσάλων, 5. Δομοκού και 6. Βεσσαίνης(2). Στη Θεσσαλία ανήκε επίσης η Provincia Velechative, η περιοχή του σημερινού Βελεστίνου. Το καθεστώς της Θεσσαλίας εκείνη την εποχή ήταν φεουδαρχικό. Μεγαλύτερος ιδιοκτήτης γης ήταν τότε η Ευφροσύνη, σύζυγος του Αλέξιου Γ’ Άγγελου, στην οποία ανήκε, μεταξύ άλλων, και η σημερινή Επαρχία της Αγιάς(3). Αυτή είχε παραχωρήσει τη νομή αυτών των απέραντων εκτάσεων σε διάφορες οικογένειες ευγενών της περιοχής, όπως τους Μαλιασηνούς της Μακρυνίτσας, τους Γαβριηλόπουλους, κ.ά., οι οποίοι είχαν υπό την κατοχή τους και άλλες τεράστιες εκτάσεις γης. Αυτές οι οικογένειες καταπίεζαν τους φτωχούς αγρότες της Θεσσαλίας και, σε συνδυασμό με τις συνεχείς επιδρομές και την ευρύτερη ανασφάλεια της εποχής, αύξαιναν τη δυσφορία των κατοίκων. Έτσι οι Φράγκοι είχαν «εύκολο έργο» προχωρώντας προς το νότο.
Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ – ΛΕΩΝ ΣΓΟΥΡΟΣ: Λίγο πριν από τη λατινική κατάκτηση, το 1204, εμφανίστηκε στο προσκήνιο ο άρχων του Ναυπλίου Λέων Σγουρός που, επειδή διέβλεπε το κενό εξουσίας στις θεσσαλικές επαρχίες, κυρίευσε προσωρινά τη Λάρισα(4). Εκεί τον συνάντησε ο έκπτωτος Αλέξιος Γ’ και για να τον προσεταιριστεί ως σύμμαχό του, του πρόσφερε την κόρη του Ευδοκία ως σύζυγο. Όμως οι ενωμένες στρατιωτικές δυνάμεις τους ήταν και πάλι κατώτερες από τις αντίστοιχες των κατακτητών. Την άνοιξη του 1205 ο Βονιφάτιος, που είχε «υιοθετήσει» προφανώς για πολιτικούς λόγους τον γιο του Ισαάκιου Β’ Άγγελου, επικεφαλής στρατού Λομβαρδών και άλλων μισθοφόρων, διέσχισε τα Τέμπη. Πολλοί Θεσσαλοί τοπάρχες, όπως ο μελλοντικός ιδρυτής του ηπειρωτικού Δεσποτάτου, Μιχαήλ Α’ Δούκας, προσχώρησαν στις δυνάμεις του λόγω της προαναφερθείσας «υιοθεσίας». Ο Βονιφάτιος κατέλαβε εύκολα τη Λάρισα όπως και άλλες θεσσαλικές πόλεις, ενώ ο στρατός του Σγουρού περιορίστηκε σε ρόλο θεατή. Βλέποντας την εύκολη επικράτηση του Βονιφάτιου, που είχε καταλάβει πια και το επίνειο της Λάρισας, τον Αλμυρό, ο Λέοντας υποχώρησε στις Θερμοπύλες. Όμως μετά την κατάληψη και της Λαμίας, η φυγή του έγινε άτακτη υποχώρηση ακόμα πιο νότια, στον Ισθμό της Κορίνθου. Ο ιστορικός της εποχής Χωνιάτης περιγράφει μάλλον ειρωνικά τις άτακτες υποχωρήσεις του(5). Ο Αλέξιος Γ’, μόνος πια, συνθηκολόγησε με τους εισβολείς αφήνοντας στο Βονιφάτιο την απόλυτη κυριαρχία της κεντρικής και ανατολικής, Θεσσαλίας, ενώ τμήμα της δυτικής Θεσσαλίας περιήλθε στην κυριαρχία του ιδρυτή του Δεσποτάτου της Ηπείρου, Μιχαήλ Α’ Δούκα.
Η ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΚΩΝ ΕΔΑΦΩΝ: Ο βαρόνος Γουλιέλμος πήρε τη Λάρισα, δίνοντας στον εαυτό του τον επίσημο τίτλο Γουλιέλμος di Larsa, όπως και τις γύρω πεδινές εκτάσεις καθώς και το επίνειο της θεσσαλικής πρωτεύουσας, τον Αλμυρό. Τα αδέλφια Albertino και Ronaldo της Canosa πήραν τις δυτικές ακτές του Παγασητικού με έδρα τις Φθιώτιδες Θήβες. Ο Αμμαδαίος Μπούφα πήρε την περιοχή του Δομοκού, όμως η κυριαρχία του ήταν πρόσκαιρη καθώς το 1210 η πόλη κατακτήθηκε από τον δεσπότη της Ηπείρου. Στον Γερμανό βαρόνο Bertold von Katzenellenbogen δόθηκε η περιοχή του Βελεστίνου. Μικρότερες εκτάσεις πήρε και η Μαρία, σύζυγος του Βονιφάτιου Μομφερατικού. Αυτές ήταν της Βεσσαίνης, της Δημητριάδας, του Αρχοντοχωρίου και η ύπαιθρος των Δύο Αλμυρών. Γύρω από τη Θεσσαλία άλλοι Λατίνοι φεουδάρχες ήταν: ο Λομβαρδός Rolando Piscia στον Πλαταμώνα, ο Thomas Autromencourt στα Σάλωνα (Άμφισσα), ενώ στη Βόρεια Εύβοια, πλην των περιοχών που ανήκαν στη «Γαληνοτάτη Δημοκρατία»(6), μεγάλες εκτάσεις ήλεγχε ο Ravanos dale Canceri από τη Βερόνα(7). Όσον αφορά στις Σποράδες, μετά την άλωση της Πόλης (1204) η Σκιάθος πέρασε στο «μερίδιο» των Ενετών. Κύριοι του νησιού έγιναν μέλη της οικογένειας των Γκίζι (Ιερεμίας και Ανδρέας). Οι νέοι κύριοι του νησιού απαγόρευσαν την τέλεση των ιεροπραξιών του ορθοδόξου κλήρου, αναγκάζοντας τους κατοίκους να αποδεχθούν τον Παπισμό. Θέλοντας όμως να έχουν φιλική αντιμετώπιση από τους ντόπιους, οι Γκίζι έδωσαν στο νησί ελεύθερη αυτοδιοίκηση και ορισμένα προνόμια. Το 1207 η Αλόννησος και τα γύρω μικρονήσια έπεσαν στα χέρια της ίδιας οικογένειας. Αυτοί έδωσαν κάποια προνόμια στους ντόπιους και επισκεύασαν το βυζαντινό κάστρο της Χώρας. Η Σκόπελος, η αρχαία Πεπάρηθος, δόθηκε αρχικά στο Δουκάτο Νάξου αλλά στη συνέχεια πέρασε και αυτή στα χέρια του οίκου των Γκίζι, που επέκτειναν έτσι την κυριαρχία τους σ' όλες τις Βόρειες Σποράδες. Το 1261 η Αλόννησος κατελήφθη από τον Lorenzo Tiepolo, ο οποίος έκανε το νησί ορμητήριο πειρατών.
Στο επόμενο άρθρο μας, θα ασχοληθούμε με τη Θεσσαλία στις αρχές του 13ου αιώνα.
* Ο Κωνσταντίνος Αθ. Οικονόμου είναι δάσκαλος στο 32ο Δ. Σχ. Λάρισας - συγγραφέας
(1) Πρόκειται για την περιοχή της αρχαίας Σκοτούσσας Φαρσάλων ή κατ’ άλλους κάποια περιοχή της Φθιώτιδας (Κ. Σπανός).
(2) Βέσαινα ή Βέσιανη ή Δέσιανη, είναι ο σημερινός Αετόλοφος Αγιάς. Δεν μπορεί να αποκλειστεί η πιθανότητα ότι ίσως το Βαθύρεμμα Αγιάς να ήταν η μεσαιωνική Βέσαινα.
(3) Κων. Αθ. Οικονόμου, Η Λάρισα και η θεσσαλική Ιστορία τ. Γ’ , Λάρισα, 2008.
(4) Νικήτας Χωνιάτης, Ιστορία, 608-610.
(5) Ν. Χωνιάτης, ό.π., 610-611.
(6) Άλλη ονομασία του Ενετικού κράτους.
(7) Χρήστος Ντάμπλιας, Η Ιστορία της Θεσσαλίας τον 13ο αιώνα μ.Χ., Ηρόδοτος, 2002.
