Περιδιαβαίνοντας στον χρόνο, συναντάμε την επιθετικότητα με διάφορες μορφές.
Έτσι, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, «Πόλεμος πάντων μεν πατήρ έστι, πάντων δε βασιλεύς, και τους μεν θεούς έδειξε τους δε ανθρώπους, τους μεν δούλους εποίησε τους δε ελευθέρους», δηλαδή, «Ο πόλεμος είναι ο πατέρας όλων, ο βασιλεύς πάντων, και άλλους κατέστησε θεούς και άλλους ανθρώπους, άλλους έκανε δούλους κι άλλους ελεύθερου»ς.
Ο Εμπεδοκλής θεωρούσε ότι η ισορροπία στο σύμπαν επιτυγχάνεται μέσα από τις αντίθετες δυνάμεις του Νείκους και της Φιλότητας (δηλαδή, της έριδας και της αγάπης), ενώ ο Φρόιντ προσέγγιζε την επιθετικότητα περισσότερο ως τάση για επιβολή.
Το πρώτο βήμα για την κατανόηση της έννοιας της επιθετικότητας, είναι η διάκρισή της από τις «συγγενείς» έννοιες της επικινδυνότητας και της παρορμητικότητας.
Η επιθετικότητα, στον πλέον λιτό ορισμό της, αφορά την πρόθεση πρόκλησης βλάβης σε άλλον ή την εκδήλωση καταστροφικής συμπεριφοράς προς άψυχα αντικείμενα. Μάλιστα, η επιθετικότητα μπορεί να είναι παρορμητική (ως αντίδραση σε ένα ερέθισμα απειλητικό για τη ζωή του ατόμου) ή προσχεδιασμένη (βίαιη και χειριστική συμπεριφορά, λ.χ. επί ψυχοπαθητικότητας). Η παρορμητική επιθετικότητα συνδέεται με υψηλά ποσοστά μετάνοιας, πράγμα το οποίο δεν εντοπίζεται στην προσχεδιασμένη επιθετικότητα. Αυτό συμβαίνει γιατί η παρορμητική επιθετικότητα δεν εκκινεί από τον επιτιθέμενο ούτε αποσκοπεί σε κάποιο όφελος, σε αντίθεση με τα ισχύοντα στην προσχεδιασμένη επιθετικότητα.
Η παρορμητικότητα από την άλλη, συνδέεται με την επιθετικότητα, στο μέτρο που οι επιθετικές πράξεις αποτελούν την πιο εύκολα μετρήσιμη πτυχή της. Χαρακτηρίζεται από γρήγορες αποφάσεις, παράτολμες συμπεριφορές και έλλειψη σχεδιασμού.
Η επικινδυνότητα τέλος, αναφέρεται στην αυξημένη πιθανότητα εγκληματικής εκτροπής που χαρακτηρίζει κάποιο άτομο.
Η βιολογική θεωρία αντιλαμβάνεται την ανθρώπινη επιθετικότητα ως ένα έμφυτο ένστικτο θανάτου, που αντιτίθεται σε ένα ένστικτο ζωής. Με άλλα λόγια, η επιθετικότητα προκύπτει από γενετικά προσδιορισμένα υποδείγματα συμπεριφοράς.
Αντίθετα, οι κοινωνικές θεωρίες αντιμετωπίζουν την επιθετικότητα ως μια ανθρώπινη συμπεριφορά που υιοθετείται μέσα από πρότυπα, κάνοντας τα άτομα να είναι επιθετικά είτε επειδή με τη συμπεριφορά τους αυτή επιβραβεύονται (άμεση εμπειρία), είτε επειδή παρατηρούν κάποιον άλλον να ανταμείβεται για την επιθετικότητά του και επιλέγουν να τον μιμηθούν (έμμεση εμπειρία).
Περαιτέρω, πέραν των νευρο-ανατομικών δικτύων που φέρονται να ευθύνονται για την επεξεργασία της ανθρώπινης επιθετικότητας στον εγκέφαλο, διάφοροι παράγοντες, κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου, δύνανται να συνδράμουν στην εκδήλωση επιθετικότητας. Έτσι, σύνηθες έδαφος επιθετικής συμπεριφοράς συνιστούν το αίσθημα ματαίωσης και η απογοήτευση, οι προκλήσεις από τρίτους (σωματικές ή λεκτικές), καθώς επίσης και η εξοικείωση με την προβαλλόμενη στην καθημερινότητα βία (σε ταινίες, βιντεο-παιχνίδια, εκπομπές, κοινωνικά δίκτυα κ.ά.).
Η επιθετικότητα δεν είναι άλλωστε ξένη και με διάφορες διαταραχές (όπως, διαλείπουσα εκρηκτική διαταραχή, διαταραχή προσαρμογής με πρόβλημα διαγωγής, αντικοινωνική συμπεριφορά, ψυχωτικές διαταραχές, διαταραχές της διάθεσης, γνωστικές διαταραχές, διαταραχές προσωπικότητας), ενώ συχνά εμφανίζεται και σε καταστάσεις μετατραυματικού στρες και τοξίκωσης (από αλκοόλ, ναρκωτικά, φάρμακα).
Η έννομη τάξη μας και συγκεκριμένα το ποινικό μας δίκαιο, παραδοσιακά συσκότιζε την επιθετικότητα με την επικινδυνότητα, χρησιμοποιώντας την πρώτη ως κριτήριο της δεύτερης και αντίστροφα, αποδίδοντας σε αμφότερες ορμέμφυτα χαρακτηριστικά, που συνδέονται με αυτόματες, παρορμητικές και ενστικτώδεις συμπεριφορές.
Το έτος 1997 (με το άρθρο 2 παρ. 1 του ν. 2479/1997), προστέθηκε, στο άρθρο 13 του (προϊσχύοντος) Ποινικού μας Κώδικα, το οποίο περιλαμβάνει την έννοια των όρων αυτού, περ. ζ για τον ιδιαίτερα επικίνδυνο δράστη. Έτσι, ιδιαίτερα επικίνδυνος χαρακτηρίζεται ο δράστης, όταν από τη βαρύτητα της πράξης, τον τρόπο και τις συνθήκες τέλεσής της, τα αίτια που τον ώθησαν και την προσωπικότητά του, μαρτυρείται αντικοινωνικότητα αυτού και σταθερή ροπή του σε διάπραξη νέων εγκλημάτων στο μέλλον. Η λέξη «ροπή» σε συνδυασμό με την αναφορά στην «προσωπικότητα» του δράστη, μαρτυρά την ορμέμφυτη διάσταση που απέδιδε το δίκαιο στην προσέγγιση της επικινδυνότητας.
Από τον νέο Ποινικό μας Κώδικα όμως, ελλείπει παντελώς ο ορισμός του ιδιαίτερα επικίνδυνου δράστη. Παράλληλα, ο νομοθέτης απάλειψε από τους ορισμούς και την κατά συνήθεια τέλεση του εγκλήματος, καθώς παρέπεμπε επίσης στη «ροπή» του δράστη, κάνοντας μια σαφή στροφή προς πιο «αντικειμενικά» στοιχεία του δικαίου.
Πρόκειται για μια ξεκάθαρη υποχώρηση της νομικής θεώρησης της επικινδυνότητας έναντι της αντίστοιχης της ψυχιατρικής. Σύμφωνα με την τελευταία, οι συμπεριφορές είναι αποτέλεσμα πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων μεταξύ περιβαλλοντολογικών παραγόντων με την προσωπικότητα και την βιολογική κατάσταση του υποκειμένου σε μια δεδομένη στιγμή. Έτσι, η επικινδυνότητα δεν πρέπει να εκλαμβάνεται ως ένα σταθερό χαρακτηριστικό ενός ατόμου, όπως αντιμετωπιζόταν μέχρι πρότινος από τον νομικό μας κόσμο.
Το παραπάνω, δεν σημαίνει ότι η εκτίμηση της επικινδυνότητας παύει να αποτελεί θεμελιακή έννοια τόσο για την απονομή της ποινικής δικαιοσύνης, όσο και για την χάραξη της αντιεγκληματικής πολιτικής. Το αντίθετο. Τοποθετούμενη σε σταθερές επιστημονικές βάσεις σε σχέση με το άτομο, συμβάλει τελικά στην λήψη ορθών αποφάσεων και στην απαλλαγή του δικαίου από ιδεοληψίες και δογματικές εμμονές.
* H Αικατερίνη Κ. Γανίδη είναι δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω, διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, ΠΜΣ «Ιατροδικαστική - Ψυχιατροδικαστική» Ιατρικής Σχολής ΑΠΘ
