Ενάρετοι πρόεδροι

Από τον Ζιώγα Απόστολο, βιολόγο
Η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου στις ΗΠΑ, σύμφωνα με την οποία παρέχεται στους Προέδρους ασυλία από ποινική δίωξη για «επίσημες πράξεις» τους, έχει μπει στο στόχαστρο από πολλούς νομικούς. Οι δικηγόροι αναφέρονται στην απόφαση ως «εγχειρίδιο οδηγιών για Προέδρους που παραβαίνουν το Νόμο», ενώ καθηγητές Νομικής υποστηρίζουν ότι η απόφαση φαινομενικά θα επέτρεπε σε έναν Πρόεδρο να πουλά ανοιχτά χάρη για δωροδοκίες. Εύλογα λοιπόν επικρατεί μια ανησυχία για τις επιπτώσεις μιας τέτοιας απόφασης.

Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ υποστηρίζει εδώ και 40 χρόνια ότι οι Πρόεδροι δεν έχουν αστική ευθύνη για επίσημες πράξεις. Λόγου χάρη, στην υπόθεση του 1982, “Νίξον κατά Φιτζέραλντ”, το δικαστήριο έκρινε ότι οι πρόεδροι δεν μπορούν να μηνυθούν για τις επίσημες πράξεις τους. Οι δικαστές σημείωσαν ότι η αποδοχή τέτοιων αγωγών θα αποσπούσε την προσοχή ενός προέδρου από τα επίσημα καθήκοντά του, εις βάρος της ίδιας της αμερικανικής πολιτικής. Αυτές οι ανησυχίες φαίνεται να ισχύουν τόσο εύκολα για την ποινική δίωξη όσο και για την αστική ευθύνη. Εάν η απάντηση σε μια μήνυση θα δυσκόλευε τους Προέδρους να εκτελέσουν τη δουλειά τους, το ίδιο θα μπορούσε να κάνει και μια ποινική κατηγορία. Αλλά στον παρόντα βαθιά κομματικό πολιτικό κόσμο, τέτοιες ανησυχίες γίνονται ακόμη πιο σημαντικές. Είτε κάποιος εγκρίνει είτε όχι τις ενέργειες του Ντόναλντ Τραμπ, αξίζει να σημειωθεί πως ό,τι γίνεται σε έναν Πρόεδρο θα μπορούσε να γίνει και σε άλλους. Τα κατηγορητήρια μπορεί μερικές φορές να αντικατοπτρίζουν κομματική πολιτική, όπως μπορεί -πιο συχνά - να ερμηνευθούν ως πολιτικά υποκινούμενα, πυροδοτώντας έτσι έναν τέτοιο κομματισμό.
Πολλές χώρες έχουν ασκήσει πρόσφατα ποινικές διώξεις σε πρώην ηγέτες για πράξεις που διαπράχθηκαν ενόσω βρίσκονταν στην εξουσία: αυτές περιλαμβάνουν τη Γαλλία, η οποία καταδίκασε πρόσφατα τον πρώην Πρόεδρο Νικολά Σαρκοζί για παραβιάσεις των κανόνων χρηματοδότησης της εκστρατείας, καθώς και το Ισραήλ, το οποίο έχει κατηγορήσει τον σημερινό Πρόεδρο Μπενιαμίν Νετανιάχου για κατηγορίες διαφθοράς. Υπήρξαν θετικές και αρνητικές επιπτώσεις τέτοιων διώξεων. Τέτοιες διώξεις μερικές φορές έχουν οδηγήσει σε κυνισμό σχετικά με την αμεροληψία του νομικού συστήματος. Προκάλεσαν επίσης μείωση της δημόσιας υποστήριξης σε αυταρχική διακυβέρνηση και, σε ορισμένες περιπτώσεις, χρησιμοποιήθηκαν ακόμη κι από διωκόμενους ηγέτες για να υποστηρίξουν την πολιτική τους υποστήριξη. Οι ηγέτες στην Κένυα και τη Βραζιλία, για παράδειγμα, επέστρεψαν και οι δύο στην εξουσία μετά τη φυλάκισή τους. Επιπλέον, τέτοιες διώξεις μερικές φορές έχουν επιδεινώσει την πολιτική πόλωση. Ανησυχώντας για την απειλή μελλοντικών διώξεων, οι πρόεδροι μερικές φορές οδήγησαν σε επιθέσεις κατά της ανεξαρτησίας του νομικού συστήματος, όπως έκανε ο Νετανιάχου μετά το δικό του κατηγορητήριο. Φαίνεται ότι κάθε όραμα για προεδρική ασυλία έρχεται με τους δικούς του κινδύνους. Τι μπορεί να δεσμεύει έναν πρόεδρο στους κανόνες του νόμου, εκτός από την απειλή ποινικής τιμωρίας;
Ένα κυρίαρχο θέμα σε μεγάλο μέρος της πολιτικής φιλοσοφίας είναι η ανάγκη των πολιτών να ενεργούν οικειοθελώς προκειμένου να υποστηρίξουν τους κανόνες και τους θεσμούς που συνθέτουν το πολιτικό τους σύστημα. Ο φιλόσοφος John Rawls τόνισε ότι οι κοινωνίες μπορούν να επιμείνουν μόνο εάν οι πολίτες τους αποδέχονται ένα ηθικό καθήκον, να διαφυλάξουν και να στηρίζουν τους θεσμούς αυτής της κοινωνίας. Η σύγχρονη πολιτική φιλόσοφος Anna Stilz απηχεί αυτές τις σκέψεις, υποστηρίζοντας ότι όποιος ενδιαφέρεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να δείχνει πίστη σε εκείνους τους πολιτικούς θεσμούς χωρίς τους οποίους δεν μπορούν να υπάρξουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Από την εποχή του Αριστοτέλη, οι φιλόσοφοι υποστήριξαν ότι οι πολιτικοί ηγέτες πρέπει να επιδεικνύουν ιδιαίτερες πολιτικές αρετές. Το κυριότερο μεταξύ αυτών είναι η προθυμία να προτιμάται η δημόσια επιτυχία από το ιδιωτικό κέρδος. Ο καλός ηγέτης βοηθά τους άλλους να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους, δεν επιδιώκει απλώς αυτό που είναι προς όφελος του εαυτού του. Οι περισσότεροι πρόεδροι είχαν κάποια ευκαιρία να επιδείξουν τέτοιες συνήθειες χαρακτήρα. Ο Ρίτσαρντ Νίξον, για παράδειγμα, παροτρύνθηκε από το επιτελείο του να αγνοήσει απλώς την απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου που του έλεγε να παραδώσει τις ηχογραφήσεις που είχε κάνει. Το επιτελείο του είπε, στην ουσία, ότι ο πρόεδρος θα μπορούσε να επιμείνει στην εξουσία του ως ίση με αυτή του Ανωτάτου Δικαστηρίου, ακόμη κι αν αυτό υπονόμευε την ισορροπία εξουσιών μεταξύ της εκτελεστικής και της δικαστικής εξουσίας. Ο Νίξον διαφώνησε με το επιτελείο του και επέλεξε να παραιτηθεί αντί να υπονομεύσει το ίδιο το σύστημα.
Οι περισσότεροι πρόεδροι προσπάθησαν με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία να διατηρήσουν τους κανόνες συνιστούν το ίδιο το πολιτικό σύστημα. Η καλύτερη άμυνα ίσως ενάντια σε παράνομες προεδρικές πράξεις μπορεί να είναι η εκλογή προέδρων που να είναι αρκετά ενάρετοι ώστε να μην τις κάνουν ή να αντισταθούν στον πειρασμό να κάνουν τέτοιες πράξεις. Ωστόσο, ένας ποιητής από τη Σίφνο του 7ου αιώνα π.Χ., ο Δίφιλος ο Σίφνιος, έλεγε: ‘’Όρκος δ’ εταίρας ταυτό και δημηγόρου: Εκάτερος αυτών ομνύει προς όν λαλεί’’, δηλαδή, ο όρκος της πόρνης μοιάζει με τον όρκο του πολιτικού, και οι δύο ορκίζονται σε όποιον απευθύνονται.