Του Σουρεαλισμού η Τύχη

Από τον Απόστολο Ζιώγα, βιολόγο

Πριν από έναν αιώνα, ο Γάλλος συγγραφέας και ποιητής Αντρέ Μπρετόν έγραψε το Μανιφέστο του σουρεαλισμού, το οποίο πυροδότησε ένα καλλιτεχνικό κίνημα γνωστό για τη δημιουργία παράξενων υβριδίων λέξεων και εικόνων, ένα είδος αντιθέσεων δηλαδή, που συχνά δημιουργούνται μέσω της τύχης, ικανές να διεγείρουν τον ασυνείδητο νου στο να καλλιεργεί νέες ιδέες.

Άλλωστε, μεγάλο μέρος της ζωής επηρεάζεται από την τυχαιότητα, από τη φυσική εξέλιξη μέχρι την επιλογή φίλων και συζύγων. Οι σουρεαλιστές ήταν εκείνοι που μετέτρεψαν την τυχαιότητα σε ακρογωνιαίο λίθο της καλλιτεχνικής τους πρακτικής, φτάνοντας, μάλιστα, να αντιλαμβάνονται την ικανότητα να συλλαμβάνουν εκδηλώσεις του θαυμαστού που μπορεί να συμβεί τυχαία.
Μια σουρεαλιστική πρακτική που αφορούσε την τυχαιότητα είχε γίνει ευρέως γνωστή ως εξαιρετικό πτώμα: περιλάμβανε τη συγκέντρωση μιας μικρής ομάδας φίλων και τη διαίρεση μιας πρότασης σε διάφορα μέρη του λόγου, όπως ουσιαστικά, ρήματα, επίθετα, επιρρήματα και ούτω καθ’ εξής. Κάθε μέρος της πρότασης ήταν να ανατεθεί σε ένα άτομο. Το πρώτο άτομο θα έγραφε μια λέξη για το μέρος της πρότασης, θα δίπλωνε το χαρτί και θα το έδινε στο επόμενο άτομο. Το δεύτερο άτομο επέλεγε στη συνέχεια τη λέξη του, μη γνωρίζοντας τι είχε γράψει το πρώτο άτομο και περνούσε την αναπτυσσόμενη πρόταση στο επόμενο άτομο. Με αυτόν τον τρόπο, η πρόταση θα γραφόταν ενόσω ταξίδευε στο δωμάτιο χωρίς κανείς να ξέρει πώς ήταν η πρόταση μέχρι να ολοκληρωθεί και κάποιος να ξεδιπλώσει το χαρτί. Η διαδικασία κατέληγε σε προτάσεις που οι άνθρωποι δε θα έφτιαχναν ποτέ από μόνοι τους. Λένε πως η πρώτη πρόταση που κατασκεύασε ο Μπρετόν και οι συνάδελφοί του σουρεαλιστές ήταν: «Το εξαίσιο πτώμα θα πιει το νέο κρασί».
Η αρχή του εξαίσιου πτώματος έχει εφαρμοστεί και σε άλλα δημιουργικά εγχειρήματα. Γεγονός είναι ότι μουσικοί, κινηματογραφιστές και γραφίστες ενσωματώνουν την τυχαιότητα στη δουλειά τους. Για παράδειγμα, ο συνθέτης John Cage: Σε ένα κομμάτι, ένας πιανίστας κάθεται σιωπηλός για 4 λεπτά και 33 δευτερόλεπτα, αναγκάζοντας το κοινό να βιώσει τον τυχαίο βήχα και το θρόισμα στην αίθουσα. Καθώς τα μουσεία σε όλον τον κόσμο γιορτάζουν τα εκατό χρόνια από τη γέννηση του σουρεαλισμού, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η αποδοχή της τυχαιότητας επέτρεψε σε αυτούς τους καλλιτέχνες να σκέφτονται «έξω από το κουτί», ήτοι πέρα από τα τετριμμένα. Η χρήση της τύχης ως εργαλείο δημιουργικότητας συνεχίζεται μέχρι σήμερα, παρέχοντας ένα χέρι βοήθειας, μα και προκαλώντας έκπληξη, καθώς μεταφέρει καλλιτέχνη και κοινό σε μέρη άγνωστα μέχρι τώρα. Οπότε, δεν αποκλείεται η τυχαιότητα στη ζωή ενός ανθρώπου να είναι εκείνη εν τέλει που ορίζει τη διαφορά μεταξύ αυτού που θα μπορούσε να γίνει και αυτού που τελικά έγινε. Επομένως, ίσως και να σοβαρολογούσε ο Αμερικανός ιστορικός Γουίλ Ντιράν όταν μιλούσε για τον Σωκράτη λέγοντας ότι «σε τελευταία ανάλυση, υπήρξε τυχερός, έζησε χωρίς να δουλεύει, τον διάβασαν χωρίς να έχει γράψει, δίδαξε χωρίς ρουτίνα, έπινε χωρίς να μεθάει και πέθανε πριν ξεμωραθεί, σχεδόν χωρίς να πονέσει».