Αφή-σκέψη-γραφή

Από τον Ζιώγα Απόστολο,
βιολόγο

Το «Pat the Bunny» (της Dorothy Kunhardt (1901–1979), Αμερικανίδας συγγραφέα παιδικής λογοτεχνίας), το κλασικό βιβλίο αφής και αίσθησης του 1940, ακόμη συνεχίζει να εκδίδεται, κάτι που αποδεικνύει την αξία της αφής για την εισαγωγή των βρεφών και των νηπίων στον κόσμο της ανάγνωσης.

Αργότερα, όταν τα παιδιά φτάσουν στη σχολική ηλικία, μια συνηθισμένη τεχνική για τη διδασκαλία του αλφαβήτου είναι η χρήση χειρισμών, όπως ο σχηματισμός γραμμάτων από πηλό. Αλλά καθώς αυτοί οι μαθητές μεγαλώνουν, ο ρόλος της αφής μειώνεται, εις βάρος των μαθητών. Οι σημερινές εργασίες ανάγνωσης είναι σε μεγάλο βαθμό ψηφιακές και η χρήση των πληκτρολογίων του υπολογιστή για τη γραφή δε δείχνει σημάδια μείωσης, ειδικά με δεδομένο το δέλεαρ των εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης που σχετίζονται με την επεξεργασία και τη σύνθεση.
Ερευνητές γλωσσολόγοι ρώτησαν περισσότερους μαθητές Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στο Άμστερνταμ για τις εμπειρίες τους όταν διαβάζουν έντυπα έναντι ψηφιακών κειμένων˙ οι απαντήσεις τους καταδεικνύουν ότι οι έφηβοι συνεχίζουν να εκτιμούν το άγγιγμα στις συναντήσεις τους με τον γραπτό λόγο. Έτσι, οι μαθητές αναφέρονται με ενθουσιώδη λόγια για την αφή όταν τους ζητήθηκε ποιο ήταν το μόνο πράγμα που τους άρεσε περισσότερο όταν διαβάζουν έντυπα ή γράφουν με το χέρι. Αυτό που εξέπληξε ήταν το πόσο στενά ευθυγραμμίστηκαν οι αντιλήψεις τους γύρω από τη σημασία της αφής. Σε φυσικό επίπεδο, η αίσθηση ότι κρατούν ένα βιβλίο ή ένα όργανο γραφής στα χέρια τους είχε σημασία για τους μαθητές, καθότι νιώθουν ότι διαβάζουν επειδή το βιβλίο είναι στα χέρια τους. Όσον αφορά την ανάγνωση, κάποιοι αναφέρθηκαν στην αίσθηση του να γυρίζεις κάθε σελίδα και να προσδοκάς τι θα συμβεί στη συνέχεια, ενώ σε ό,τι αφορά το γράψιμο με το χέρι, είπαν πως είναι σε θέση να νιώθουν τις λέξεις να γλιστρούν στη σελίδα. Οπότε, πολλοί οι μαθητές που ανέφεραν γνωστικά οφέλη, καθότι σχετικά με την έντυπη ανάγνωση, είπαν ότι παίρνουν πιο σοβαρά το βιβλίο, διότι είναι σωματικά στα χέρια τους και, για το γράψιμο, τόνισαν ότι μπορούν να δούνε τι σκέφτονται.
Υπήρχαν και ψυχολογικοί προβληματισμοί, αφού οι μαθητές έγραψαν πως η αίσθηση ενός βιβλίου στα χέρια είναι ένα πολύ άνετο συναίσθημα ή επίσης ότι η ικανοποίηση μιας ολόκληρης σελίδας γεμάτη με χειρόγραφο είναι σαν να έχεις ανέβει σε ένα βουνό. Άλλα σχόλια αφορούσαν το πώς το άγγιγμα έκανε τους μαθητές να αισθάνονται πιο προσωπικά συνδεδεμένοι με την πράξη της ανάγνωσης και της γραφής. Οι ερευνητές ρώτησαν τι άρεσε περισσότερο στους συμμετέχοντες όσον αφορά την ψηφιακή ανάγνωση και γραφή στο πληκτρολόγιο του υπολογιστή: για την ανάγνωση, οι μαθητές επαίνεσαν την ευκολία πρόσβασης στο διαδίκτυο, και για τη γραφή, τη μεγαλύτερη ταχύτητα. Οι επιστήμονες, πάντως, υποστηρίζουν πως το άγγιγμα είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για να χτιστούν πρώιμες δεξιότητες ανάγνωσης και γραφής, καθώς και για να αναπτυχθεί ο τρόπος με τον οποίο αναγνώστες και συγγραφείς αλληλεπιδρούν με τον γραπτό λόγο. Γεγονός είναι πως οι ψυχολόγοι και οι ειδικοί στην ανάγνωση συνεχίζουν να αναφέρουν υψηλότερη κατανόηση σε παιδιά και νεαρούς ενήλικες όταν διαβάζουν έντυπα σε σχέση με τα ψηφιακά μέσα, τόσο για την ακαδημαϊκή όσο και για την ανάγνωση αναψυχής. Μια πρόσφατη μελέτη στη Νορβηγία συνέκρινε εικόνες εγκεφάλου φοιτητών που κρατούσαν σημειώσεις και διαπίστωσε ότι όσοι έγραφαν με το χέρι -αντί να πληκτρολογούσαν- έδειξαν μεγαλύτερη ηλεκτρική συνδεσιμότητα στα μέρη του εγκεφάλου που επεξεργάζονται νέες πληροφορίες και υποστηρίζουν τον σχηματισμό μνήμης!
Η πρόκληση, επομένως, για τους δασκάλους και τους γονείς είναι να καταλάβουν πώς να ενσωματώσουν το άγγιγμα σε δραστηριότητες γραμματισμού μέσα σε έναν κόσμο που εξαρτάται τόσο πολύ από ψηφιακά εργαλεία. Μήπως οι δάσκαλοι οφείλουν να ξεκινήσουν ακούγοντας τους ίδιους τους μαθητές, παρά τον χρόνο που αφιερώνουν σε ψηφιακές συσκευές; Πολλοί νέοι αναγνωρίζουν ξεκάθαρα πώς η αφή συμβάλλει στις εμπειρίες ανάγνωσης και γραφής, άρα θα ήταν χρήσιμη μια κουβέντα μαζί τους, σχετικά με τις διαφορές μεταξύ της ψηφιακής και της πρακτικής ανάγνωσης και γραφής. Από την άλλη, οι γονείς μπορούν να βρουν ευκαιρίες ώστε τα παιδιά να διαβάζουν έντυπα και να γράφουν με το χέρι εκτός σχολείου, όπως το να φέρουν τα παιδιά τους στη βιβλιοθήκη για να ελέγξουν τα έντυπα βιβλία και να τα ενθαρρύνουν να γράψουν μια ιστορία ή να κρατήσουν ένα ημερολόγιο στο σπίτι. Ακόμα καλύτερα είναι όταν οι ενήλικες διαμορφώνουν αυτές τις πρακτικές στη ζωή τους. Οπωσδήποτε, είναι οι εκπαιδευτικοί που πρέπει να αυξήσουν τον χώρο στο πρόγραμμα σπουδών γύρω από την έντυπη ανάγνωση και τις χειρόγραφες εργασίες. Μάλιστα, ορισμένοι δάσκαλοι επανεξετάζουν ήδη τα εγγενή οφέλη του χειρογράφου, μεταξύ άλλων ως βοήθημα μνήμης και ως όχημα σκέψης. Το ψηφιακό αναγνωστικό υλικό και τα πληκτρολόγια αναμφίβολα θα επιμείνουν στα σχολεία και στα σπίτια, ωστόσο αυτή η πραγματικότητα δεν πρέπει να αποκλείει τη δύναμη της αφής. Κι όπως λέει και ο Επίκουρος, «μάταιόν εστι παρά θεών αιτείσθαι ά τις εαυτώ χορηγήσαι ικανός εστι», δηλαδή είναι μάταιο να ζητάς από τους θεούς αυτά που μπορείς να αποκτήσεις μόνος σου.