Ζάλευκος, ο πρώτος νομοθέτης της Ευρώπης

Από τον Θανάση Μπρισίμη, σμήναρχο ε.α.

Με αφορμή τις επικείμενες εκλογές σε όλα τα κράτη-μέλη της Ε.Ε. για την ανάδειξη των βουλευτών του Ευρωκοινοβουλίου, που ο ρόλος του πέραν των άλλων είναι και η συμμετοχή στη νομοθετική διαδικασία, κρίθηκε σκόπιμη μία αναφορά στον πρώτο νομοθέτη της Ευρώπης, τον Έλληνα Ζάλευκο.

Οι Επιζεφύριοι Λοκροί ήταν μία πόλη-αποικία στη νότια Καλαβρία της Ιταλίας που ίδρυσαν οι Λοκροί της κυρίως Ελλάδας με τον δεύτερο μεγάλο αποικισμό, μεταξύ 679 και 673 π.Χ., μετά την ίδρυση των Συρακουσών και του Κρότωνα. Ο προσδιορισμός «Επιζεφύριοι» προέρχεται από τον δυτικό άνεμο Ζέφυρο, όνομα το οποίο έδωσαν και στο γειτονικό ακρωτήριο. Γνωστός κάτοικός της φέρεται να ήταν ο νομοθέτης της Ζάλευκος (όνομα που σημαίνει πολύ λευκός, φωτεινός) και που φέρεται να έζησε τον 7ο π.Χ. αιώνα. Για τη ζωή του υπάρχουν λίγες και αντιφατικές πληροφορίες, με αποτέλεσμα από την αρχαιότητα να έχουν εκφραστεί αμφιβολίες για το αν ήταν πραγματικό ή πρόκειται για μυθικό πρόσωπο.
Εκεί εκδηλώθηκε μία εξέλιξη που σημάδεψε αποφασιστικά την ιστορία του Δικαίου, την πορεία της κοινωνίας και -σε επέκταση- την πορεία του πολιτισμού της Ευρώπης. Πρόκειται για τη δημιουργία του πρώτου γραπτού νόμου που επισημοποίησε και κατοχύρωσε για πρώτη φορά στον ευρωπαϊκό χώρο τον ταξικό συμβιβασμό και περιχάραξε τα όρια δράσης της εξουσίας. Η κοινωνία των Επιζεφύριων Λοκρών ήταν γέννημα μιας γόνιμης σε κοινωνικούς αγώνες εποχής που η από καταγωγή άρχουσα αριστοκρατία έβλεπε να ορθώνεται απειλητικά απέναντί της η δραστήρια τάξη των ισχυρών του πλούτου. Ο Αριστοτέλης μάς πληροφορεί ότι στην πόλη επικρατούσε πολλή αναταραχή και ότι υπήρχε μεγάλη ανάγκη για αποκατάσταση της τάξης. Στις συνθήκες αυτές η αριστοκρατική τάξη συνειδητοποίησε ότι ήταν αδύνατη η απόλυτη καταστολή των αντιπάλων της, οι οποίοι με τη σειρά τους και αυτοί διαπίστωναν ότι τα εμπόδια για την επικράτησή τους ήταν ανυπέρβλητα. Έτσι, διαμορφώθηκε σταδιακά η ώριμη σκέψη για κάποιον σταθερό και μόνιμο συμβιβασμό που θα τερμάτιζε μία πολύχρονη αναταραχή και ανασφάλεια. Η λύση αυτή φαίνεται ικανοποιούσε και τα άλλα στρώματα της κοινωνίας που συνθλίβονταν μέσα στη σκληρή σύγκρουση των δύο πλευρών. Έτσι, στους Επιζεφύριους Λοκρούς για πρώτη φορά συγκεκριμενοποιήθηκαν οι όροι του παιχνιδιού μέσω του γραπτού νόμου που αποτελούσε και εγγύηση για σταθερότητα και μονιμότερη εγγύηση του συμβιβασμού. Με τον γραπτό νόμο τερματιζόταν το καθεστώς αβεβαιότητας, αντιφατικών ρυθμίσεων, αυθαίρετων ερμηνειών και το κάθε δικαίωμα αποκτούσε λειτουργική αυθυπαρξία. Πρωτοπόρος στη σύνταξη των γραπτών νόμων ήταν ο Ζάλευκος, που τόσο λίγο τίμησε η ιστορία και οι μεταγενέστεροι. Είναι ο πρώτος Ευρωπαίος νομοθέτης που συγκέντρωσε μελέτησε και επεξεργάστηκε αντιφατικούς κανόνες Δικαίου, ο πρώτος που κατάρτισε κανόνες υποχρεωτικής συμπεριφοράς που να αφορούν όλους τους πολίτες. Επιδιώκοντας ο Ζάλευκος τη νομοθετική σταθερότητα, συμπεριέλαβε στη νομοθεσία του διατάξεις που εμπόδιζαν τις νομοθετικές αλλαγές και κατ’ επέκταση τις κοινωνικές αλλαγές. Χαρακτηριστικά η μεταβολή των νόμων επιτρεπόταν μεν, αλλά με κεφαλικό κίνδυνο, δηλαδή καθένας που ήθελε να προτείνει έναν νέο νόμο ή μια αλλαγή σε ήδη υπάρχοντα νόμο, έπρεπε να εμφανιστεί ενώπιον του Συμβουλίου της πόλης και σε περίπτωση που αυτό ψήφιζε ενάντια στην πρόταση του αμέσως έχανε τη ζωή του. Ο Ζάλευκος ήταν ιδιαίτερα απαιτητικός στην αυστηρή εφαρμογή των νόμων, άσχετα με την κοινωνική ή δημόσια θέση του καθενός, αφαιρέθηκε από τους δικαστές η εξουσία να ορίζουν οι ίδιοι την ποινή για κάθε αδίκημα και έτσι έληξε το καθεστώς αυθαιρεσίας που επικρατούσε μέχρι τότε, αφού ο δικαστής δεν μπορούσε πλέον να τιμωρεί κατά βούληση. Αναφέρεται ότι όταν ο γιος του καταδικάστηκε σε τύφλωση για μοιχεία, ο Ζάλευκος δε ζήτησε να μην εκτελεστεί η ποινή, πρότεινε, όμως, να αφαιρεθεί ένα μάτι από τον ίδιο και ένα από τον γιο του... Δυστυχώς δεν σώθηκε ούτε ένα αυθεντικό απόσπασμα από το νομοθετικό έργο του Ζάλευκου και ό,τι ξέρουμε για αυτόν προέρχεται από μαρτυρίες μεταγενέστερων συγγραφέων. Αυτό δεν είναι παράξενο, αν σκεφτούμε τις τότε συνθήκες, καθότι γενικά δε σώθηκαν ντοκουμέντα εκείνης της εποχής. Η νομοθεσία του Ζάλευκου χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας και επέδρασε στη ρωμαϊκή νομοθεσία.
Ακολούθησαν σπουδαίοι νομοθέτες στην αρχαία Ελλάδα, όπως: Ο Λυκούργος νομοθέτης της Σπαρτιατική κοινωνίας, ο οποίος συστήνει τα πολιτικά σώματα της Γερουσίας και της αρχής των Εφόρων, θεσπίζει την Απέλλα, τη συνέλευση των πολιτών, καθιερώνει τον αναδασμό της γης και τα κρατικά συσσίτια και αναμορφώνει τον κοινωνικό και τον οικονομικό τομέα. Ο Δράκων, τύραννος των Αθηνών, που του ζήτησαν να καταγράψει το προφορικό δίκαιο και έπειτα από τρία χρόνια ο τύραννος τους παρέδωσε σε μαρμάρινες πλάκες του διαβόητους για την αυστηρότητα και σκληρότητα Δρακόντειους Νόμους. Ο Δράκων ήταν ο πρώτος νομοθέτης που έκανε διάκριση μεταξύ φόνου εκ προθέσεως και φόνου εξ αμελείας, σταθερά πια κάθε σύγχρονου ποινικού συστήματος. Ταυτοχρόνως, περιόρισε τις δικαιοδοσίες του Αρείου Πάγου στη διαφύλαξη των νόμων της πόλης, την ίδια στιγμή που οι πολίτες είχαν δικαίωμα να καταγγέλλουν τις αποφάσεις του Αρείου Πάγου που θεωρούσαν άδικες. Ο Σόλων, ο Αθηναίος φιλόσοφος και ποιητής, ένας από τους λεγόμενους επτά σοφούς του αρχαίου κόσμου, αντικατέστησε τους Δρακόντειους Νόμους με το νομοθετικό σώμα που θα γινόταν η βάση της λαμπρής Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ο Σόλων κλήθηκε κοινή συναινέσει των αντιμαχόμενων πλευρών (ευγενείς-λαός) της Αθήνας να νομοθετήσει διατηρώντας αυξημένες εξουσίες στη διακυβέρνησή του. Το κυριότερο από τα νομοθετικά μέτρα που έλαβε ο Σόλων ήταν η περίφημη Σεισάχθεια, ο νόμος που καταργούσε τα χρέη από δανεισμό με υποθήκη ακίνητης περιουσίας και «επί σώμασι», δηλαδή τα χρέη των αγροτών, κυρίως, οι οποίοι μην μπορώντας να τα ξεπληρώσουν είχαν χάσει το βιος τους και πουλήθηκαν δούλοι εντός και εκτός Αττικής. Επιπλέον, ενίσχυσε την εξουσία της Εκκλησίας του Δήμου, ίδρυσε την αντιπροσωπευτική Βουλή των Τετρακοσίων και το λαϊκό δικαστήριο της Ηλιαίας και κατάρτισε νόμους για την υποχρεωτική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά.
Οι αρχαίοι αυτοί Έλληνες νομοθέτες μπορεί να θεωρηθούν θεμελιωτές του παγκόσμιου συστήματος δικαίου που ισχύει ακόμη και σήμερα.