Με τον τρόπο αυτόν αποτυπώνονται απόψεις που σήμερα δεν υπάρχουν πια και μόνον οι φωτογραφίες κατόρθωσαν να τις διασώσουν.
Επίσης, όσοι παρακολουθούν τη στήλη αυτή της εφημερίδας, θα διαπίστωσαν ότι τα κείμενα που δημοσιεύονται, συνοδεύονται πάντα και από μία τουλάχιστον εικόνα της παλιάς Λάρισας. Οι εικόνες αυτές προέρχονται από παλιές οικογενειακές φωτογραφίες, από αντιγραφές φωτογραφιών που έχουν εντοπισθεί σε διάφορα έντυπα και δημοπρασίες παλαιοπωλείων, τις περισσότερες φορές, όμως, από παλιά εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια, γνωστά στον κόσμο ως καρτ ποστάλ ή επί το απλούστερον ως κάρτες. Στο σημερινό μας σημείωμα θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά στην ιστορία των παλαιών καρτών που απεικονίζουν τη Λάρισα και την περιοχή της και στους καλλιτέχνες φωτογράφους που τις έθεσαν σε εμπορική κυκλοφορία.
Απλά επιστολικά δελτάρια άρχισαν να κυκλοφορούν στην Ελλάδα από το 1880 περίπου. Ήταν υπόλευκες κάρτες διαστάσεων συνήθως 15x10 εκ., οι οποίες είχαν αντικαταστήσει τις κλειστές σε φάκελο επιστολές, στις περιπτώσεις που το γραπτό περιεχόμενο δεν ήταν απόρρητο. Η μία όψη τους έφερε έντυπο γραμματόσημο με την κεφαλή του Ερμή, την ένδειξη «ΕΠΙΣΤΟΛΙΚΟΝ ΔΕΛΤΑΡΙΟΝ/CARTE CORRESPONDENCE» και αναγραφόταν η διεύθυνση του παραλήπτη, ενώ στην άλλη όψη υπήρχε από τον αποστολέα κάποιο μήνυμα.
Αργότερα τα επιστολικά δελτάρια στη μία τους όψη είχαν έγχρωμες εικονογραφημένες παραστάσεις (ερωτιδείς, γυναικείες καλλονές, ερωτευμένα ζευγάρια και άλλα) και όταν πλέον η φωτογραφία μπήκε για τα καλά στη ζωή του ανθρώπου και η τεχνική της εκτύπωσης βελτιώθηκε, περιείχαν μια φωτογραφία, συνήθως τοπίο. Τα δελτάρια αυτά από την πρώτη κιόλας στιγμή έγιναν πολύ δημοφιλή και άρχισαν να κυκλοφορούν μαζικά.
Στη χώρα μας, στον τομέα των εικονογραφημένων δελταρίων αρχικά υπήρξαν διάφορες ερασιτεχνικές ιδιωτικές πρωτοβουλίες, χωρίς, όμως, επιτυχία και μόλις το 1900 εμφανίσθηκε η πρώτη προσπάθεια έκδοσης καλαίσθητων καρτών. Τη χρονιά αυτήν προκηρύχθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Ταχυδρομείων και Τηλεγράφων πανελλήνιος διαγωνισμός για την προσφορά πρωτότυπων φωτογραφιών με σκοπό να περιληφθούν σε ταχυδρομικά δελτάρια που ήθελε να εκδώσει η Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία. Με τον τρόπο αυτόν κυκλοφόρησαν μέσα σε τρία χρόνια 384 συνολικά αριθμημένες κάρτες με τοπία και αρχαιότητες απ’ όλη την Ελλάδα, η οποία τότε εκτεινόταν μέχρι τη Μελούνα. Η πρώτη σειρά βγήκε στην αγορά τον Ιούλιο του 1901. Στα πρώτα αυτά εικονογραφημένα δελτάρια αναφερόταν μόνον η Ταχυδρομική υπηρεσία ως εκδότης, ενώ οι φωτογράφοι που είχαν κάνει τις λήψεις παρέμεναν άγνωστοι. Από τα 384 δελτάρια που κυκλοφόρησαν κατά σειρές, τα 61 απεικονίζουν τοπία της Θεσσαλίας και απ’ αυτά, τα οκτώ είναι διάφορες απόψεις της Λάρισας [1]. Η σειρά αυτή της Λάρισας κυκλοφόρησε την 1η Μαΐου 1902. Το έντονο ενδιαφέρον των Λαρισαίων για τις πρώτες εικονογραφημένες κάρτες της πόλης μας αποτυπώνεται σε δημοσιεύματα του τοπικού Τύπου της εποχής [2]. Και μπορεί μεν να κυκλοφόρησαν το 1902, όμως οι λήψεις των φωτογραφιών σαφώς έγιναν σε προγενέστερα χρονικά διαστήματα. Πότε ακριβώς δεν είναι καταγραμμένο. Από τη μελέτη του τοπίου και των απεικονιζόμενων κτιρίων δεν θα ήμασταν πολύ μακριά από την πραγματικότητα αν υποστηρίζαμε ότι οι φωτογραφίες αυτές είναι της περιόδου 1898-1899. Βλέποντας σήμερα κανείς τις απεικονίσεις αυτές, αντικρίζει μια άλλη Λάρισα και δύσκολα μπορεί να προσανατολισθεί.
Ταυτόχρονα και διάφοροι εκδοτικοί οίκοι των Αθηνών, όπως οι Πάλλης & Κοτζιάς, Ελευθερουδάκης και άλλοι, κυκλοφόρησαν την περίοδο αυτή δικά τους εικονογραφημένα δελτάρια. Το χαρτοπωλείο και τυπογραφείο των Πάλλη & Κοτζιά άρχισε την παραγωγή καρτών για όλες σχεδόν τις περιοχές της Ελλάδος και σήμερα οι απόψεις της Λάρισας αποτελούν σημείο αναφοράς για την τοπογραφία της κατά την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Είναι αριθμημένες, ασπρόμαυρες και μερικές έχουν επιχρωματισθεί, αλλά όχι με ιδιαίτερη επιτυχία. Η παλαιότερη απ’ όλες που έχει εντοπισθεί με απεικόνιση της Λάρισας είναι η υπ’ αριθμ. 374 και φέρει τον υπότιτλο «Πλατεία Καλλιθέας (Ακροπόλεως)». Η φωτογραφία αυτή αποτυπώνει μια ημέρα εορτής πάνω στον Λόφο της Ακρόπολης. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, η φωτογραφία αυτή χρονολογείται στα 1897, όταν ο διάδοχος Κωνσταντίνος μετά την άφιξή του στη Λάρισα παραμονές του ελληνοτουρκικού πολέμου, παρακολούθησε τη δοξολογία της 25ης Μαρτίου στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Αχιλλίου. Ο εκδοτικός οίκος Κ. Ελευθερουδάκη είχε κυκλοφορήσει ελάχιστες κάρτες για τη Λάρισα, μεταξύ των οποίων και μια σειρά με την ένδειξη «Θεσσαλία – Πηνειός». Προσεκτική ανάλυση, όμως, των τοπίων στις κάρτες της σειράς αυτής οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι λήψεις είναι από ποταμό ή ποταμούς του εξωτερικού, ίσως χωρών της Κεντρικής Ευρώπης, οι οποίες βαπτίσθηκαν «Πηνειός» προφανώς για εμπορικούς λόγους.
Κοντά σ’ αυτούς πρέπει να προσθέσουμε και τον Βολιώτη ζωγράφο-φωτογράφο Στέφανο Στουρνάρα (1867-1928), ο οποίος σπούδασε την τέχνη της ζωγραφικής στη Σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Εργάσθηκε για ένα διάστημα μαζί με τους αδελφούς του κυρίως σε φωτογραφίες πορτραίτα. Τα παλαιότερα επιστολικά δελτάρια είναι της Α’ σειράς με φωτογραφίες του 1895-1905. Είναι ασπρόμαυρες και αριθμημένες και στη σειρά της Λάρισας έχει συμπεριλάβει εκτός από τις δικές του φωτογραφίες και αντιγραφές άλλων φωτογράφων, κυρίως του Δημητρίου Μιχαηλίδη από την Αδριανούπολη. Μετά το 1905 ασχολήθηκε με τις έγχρωμες κάρτες. Αυτές τυπώνονταν με την επιμέλεια του Στουρνάρα ιδιαίτερα στην επιλογή των χρωμάτων και εκτυπώνονταν στη Γερμανία με μια ειδική χρωμολιθογραφική επεξεργασία. Οι κάρτες αυτές υπήρξαν πρωτοποριακές για τα ελληνικά δεδομένα, παραμένουν και σήμερα όμορφες και είναι πολλές σε αριθμό.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι οι απόψεις της Λάρισας μέσα από τα πρώτα εικονογραφημένα επιστολικά δελτάρια που κυκλοφόρησαν διάφοροι εκδότες και κυρίως ο Στέφανος Στουρνάρας μάς δίνουν τη δυνατότητα να αναπλάσουμε με ακρίβεια την όψη της πόλης μας και κυρίως του κεντρικού τομέα της, έτσι όπως ήταν στις αρχές του περασμένου αιώνα, μόλις είκοσι χρόνια μετά την προσάρτηση της περιοχής μας στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Στη Λάρισα οι εγχώριοι τυπογράφοι άργησαν να εκτυπώσουν δικές τους φωτογραφίες σε επιστολικά δελτάρια. Δημοσιεύουμε σήμερα μία του Ιωάννη Παντοστόπουλου που έγινε αρχές δεκαετίας του 1900. Είναι η μοναδική που έχουμε εντοπίσει και απεικονίζει το Γενί Τζαμί. Προτιμούσαν συνήθως φωτογραφίες-πορτραίτα, η λήψη των οποίων γινόταν μέσα στα εργαστήριά τους. Εκείνο το οποίο παρατηρούμε επίσης είναι ότι απ’ όλους τους βιβλιοχαρτοπώλες-τυπογράφους της πόλης, πρώτος ο Θρασύβουλος Μακρής, από το 1905 ακόμη κυκλοφόρησε κάρτες των Πάλλη-Κοτζιά και άλλων εκδοτών, με την επισήμανση, άλλοτε στην πρόσθια και άλλοτε στην οπίσθια όψη της κάρτας, του λογότυπού του: «Βιβλιοχαρτοπωλείον Θρασυβ. Γ. Μακρή εν Λαρίσση». Όμως, ο πρώτος στην πόλη μας που εκτύπωσε 25 χρωμολιθόγραφες κάρτες και μάλιστα εξαιρετικής τέχνης ήταν ο τυπογράφος Γεώργιος Βελώνης. Οι φωτογραφίες του προέρχονται απ’ όλη τη Θεσσαλία, είναι διαφορετικών φωτογράφων, οι οποίοι δεν αναφέρονται και οι λήψεις τους κυμαίνονται σε διάφορες χρονολογικές περιόδους. Ξεκινούν από το 1897 και φθάνουν έως το 1925.
Στη δεκαετία του 1930 προστέθηκαν και άλλοι φωτογράφοι-τυπογράφοι της Λάρισας με δικές τους εικονογραφημένες κάρτες, όπως οι Γεώργιος Δημητρακόπουλος, Ιωάννης Κουμουνδούρος, Κώστας Τουφεξής, Παντελής Γκίνης, Νικόλαος Μούσιος, Αντώνιος Παναγιωτακόπουλος, Μίμης Γεντέκος και άλλοι.
[1]. Είναι τα εξής: αρ. 242 με τίτλο «Τα Ανάκτορα», αρ. 243 «Το Δικαστήριον», αρ. 244 «Η Μητρόπολις», αρ. 245 «Πανόραμα της Λαρίσσης», αρ. 246 «Άποψις του Πηνειού», αρ. 247 «Γέφυρα του Πηνειού εν Λαρίσση», αρ. 249 «‘Αποψις της Λαρίσσης από του Φρουρίου» και αρ. 250 «Οδός εν Λαρίσση».
[2]. «Έφθασαν ήδη από τινος εις το Ταχυδρομείον εις αρκετήν ποσότητα και τα εικονογραφημένα δελτάρια της πόλεώς μας, των οποίων μεγάλη, ως πληροφορούμεθα, γίνεται ζήτησις…», εφ. «Όλυμπος», Λάρισα, φύλλο της 7 Ιουλίου 1902.
