«Εν αρχή ην ο λόγος»

Από τον Παύλο Δ. Γιατσιάκη

Από μικρό παιδί και ως τα είκοσί μου έτη, θήτευσα ως βοηθός και όχι μόνο, του ιεροψάλτη του μικρού χωριού μου. Αυτό όμως που τραβούσε την προσοχή μου ήσαν οι δύο φράσεις του ανοιχτού βιβλίου που βαστούσε ο Χριστός στην εικόνα του τέμπλου που λένε α) «εγώ ειμί το φως του κόσμου» και β) «εν αρχή ην ο λόγος». Θα σημειώσω όσον αφορά την πρώτη ρήση, ότι η έννοια του φωτός εμπεριέχει και σηματοδοτεί επί του προκειμένου την ενέργεια και ενάργεια της σκέψης. Αυτή είναι απότοκος της εξελικτικότητας του ανθρώπου homus erectus, μιας και όρθιος πλέον είχε τη δυνατότητα να διευρύνει τον ορίζοντά του, να βοηθηθεί στην επιβίωσή του, το κυριότερο όμως να εμπλουτίσει τις πληροφορίες που λάμβανε από το περιβάλλον του. Με κάποιο τρόπο το «εγώ εγώ ειμί το φως του κόσμου» μπορούμε να το θεωρήσουμε ως πρότερον στάδιον του λόγου! Αισθάνομαι την ανάγκη να διευκρινίσω ότι το παρόν πόνημα ουδεμία πρόθεση έχει να θεολογήσει, για τον απλούστατο λόγο ότι σαν συμβεί αυτό, ο λόγος μπαίνει σε προκαθορισμένες δογματικές ράγες και ο γενεσιουργός νους στενεύει. Κατά τον Παρμενίδη, αλλά και τον Πλάτωνα «ο λόγος και δημιουργεί και αποδείχνει το σύμπαν» δηλαδή τον σταθερό κόσμο του στοχασμού και της πραγματικότητας. Θεωρώ ότι η κωδικοποίηση του λόγου γίνεται μέσω των λέξεων. Τα όρια δε της γλώσσας είναι και τα όρια του ανθρώπινου μυαλού, ανεξαρτήτως του χρόνου που θα απαιτηθεί για την εκφορά μιας οργανωμένης σκέψης. Δηλαδή όσα ξέρω είναι αυτά για τα οποία έχω λέξεις! Αυτός ο στοχασμός λοιπόν δεν είναι στατικός, αλλά πέρα από εν δυνάμει είναι τελικά ενεργητικός. Επομένως όλες οι έννοιες, φυσικές, επιστημονικές, πνευματικές ή και υπερβατικές ακόμα, είναι γέννημα της ανθρώπινης διανόησης και με μία γερή δόση παραστατικότητας, θεωρώ ότι ο εγκέφαλός μας αποτελεί μία κόπια του Χάους (σύμπαντος) που μας περιβάλλει! Θέει (περιτρέχει) λοιπόν ο νους μας, η προβολή του είναι ως δημιουργός λόγος πλέον, ως Θεός λόγος, μέσα από μία αλυσίδα εν σειρά βεβαιοτήτων. Πριν από όλα πρέπει να αναφερθεί ότι τη συγκεκριμένη έκφραση περί του λόγου τη βρίσκουμε στον Ιωάννειο πρόλογο του Ευαγγελίου του. Ωστόσο ο λόγος χωρίς το κεφάλαιο λάμδα αναφέρθηκε πρώτη φορά από τον Ηράκλειτο, συσχετίζοντάς τον με την πύρινη αρχή του κόσμου και την ευταξία του. Όμως η ουσιώδης διαφορά με τον Ιωάννειο λόγο έγκειται στο ότι οι θετικοί προσωκρατικοί Ιώνιοι φιλόσοφοι δεν σημάδευαν με το δικό τους μία υπερβατική οντότητα. Όπως συμβαίνει πάντα οι βεβαιότητες στο διάβα των αιώνων να εξαχνώνονται, έτσι και η ανθρωπομορφικής έκφανσης θρησκεία των εθνικών, ευκρινέστερα ιδίως με τους στωικούς και τους νεοπλατωνικούς φιλοσόφους, έκλινε στην εγκατάλειψη της πολυθεΐας και στην παραδοχή μάλλον μιας μόνο εξουσίας και σύλληψης του κόσμου, δηλαδή τον μονοθεϊσμό. Αυτό ταιριάζει γάντι με το ένα και μόνον κέντρο της εξουσίας, την Pax Romana της οποίας η κεφαλή, ο αυτοκράτορας δηλαδή, περιεβλήθη ήδη τη θεϊκή του ιδιότητα. Εν ολίγοις χάθηκαν οι θεμελιώδεις δομές κοινωνικές, πολιτικές θρησκευτικές των πόλεων-κρατών που χωριστά και εν τω συνόλω σήμαιναν και συγκροτούσαν την ιδιότητα του ελεύθερου Πολίτη. Πλέον το ανθρώπινο περιεχόμενο της μοναδικής κρατικής οντότητας του τότε γνωστού κόσμου εν πολλοίς το αποτελούσαν άτομα που το βασικό τους μέλημα ήταν να επιβιώσουν όντες μη πολίτες παρά μόνο υποταγμένοι λαοί! Ο ομηρικός Ζευς του ανθρώπου βούλεται αγχεται, αγαπά, βιάζει, μάχεται, απέχει, θυμώνει, γελά, ειρωνεύεται, ρητορεύει! Ο Χριστός από την άλλη επικαλείται τον αποκαλυφθέντα πατέρα του ελεήμονα σε αντίθεση προς τον τιμωρό παραγγέλοντα Θεό του Μωυσή. Όμως κράτα την απόσταση από το δημιούργημά του, τονίζοντας ότι θα τον κρίνει και θα τον δικάσει. Αμφιβάλλει κανείς ότι ο λόγος νόμος του είναι πάλι δογματικός και παραγγέλων; Είναι ολοφάνερα δεκτό ότι το πλήθος των ανθρώπων λειτουργεί με λακωνικούς και έντονα σημαίνοντες νόμους και οι θεϊκοί είχαν και σε λιγότερο βαθμό στον καιρό μας, έχουν κοινωνικό πρόσημο. ‘Οσο περισσότερο με γεωμετρική πρόοδο λαμβάνει χώρα η πνευματική ανέλιξη του ανθρώπου, στοχεύοντας μάλιστα στο χάος της γνώσης, τόσο περισσότερο αποτελεί ευδιάκριτα την κόπια του Όντος, η έννοια του οποίου είναι δημιούργημά του. Το βασικό κοινούν του λόγου του ανθρώπου είναι η ριζική φαντασία του και η ζωή είναι αμφισβήτηση, αμφιβολία. Το δόγμα είναι θάνατος! Στην καλύτερη περίπτωση ύπνος. Ο δημιουργός λόγος φωτίζει προσφέρει τις φωτισμένες πλευρές αλλά εξίσου και τις σκοτεινές αντίστοιχες. Έτσι ο λόγος του Ξενοφάνη δεν είναι θεολογικός σε αντίθεση με τον Παρμενίδειο και προπαντός με τον Πυθαγόρειο. Όταν αποκόψουμε την εξέλιξη ενός φυσικού φαινομένου σε ένα χρονικό τμήμα του ή ακόμη και τον ειρμό σ’ ένα τμήμα της μιας σκέψης πέρα από το συνεχές γίγνεσθαι, τότε αυτόματα θα προσδώσουμε την έννοια της αρμονίας και του αρχικού σχεδίου. Αυτό αμέσως κάνει απαραίτητη μια δύναμη πέρα από την ανθρώπινη διανόηση, η οποία έτσι πίπτει σε μία αδράνεια, σε μία αγρανάπαυση του νου, δηλαδή μοιραία στην κεφαλαιοποίηση ενός Όντος πέρα και πάνω από την ανθρώπινη διανοητική σύλληψη.
Γράφοντας τον επίλογο του παρόντος πονήματος θα υπενθυμίσω το κοινωνικό πολιτισμικό και πολιτιστικό Status των πρώτων αιώνων μετά τη σταύρωση του Ιησού, στην ολότητά της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πρώτα πάντως να σημειωθεί η διαφοροποίηση του χριστιανισμού από τον σκληρό Μωσαϊκό νόμο και τη διακριτότητα από αυτόν α) με το ουτοπικό «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν» και β) κυρίως την αποδοχή της έννοιας της Ανάστασης πλην της Δευτέρας Παρουσίας, μεγάλη βλαστημιά για τον εβραϊσμό! Το δεύτερο συνάδει απόλυτα με τις δοξασίες των εθνικών, αρκεί να θυμηθούμε τη μεταφορά της Ευρυδίκης από τον Άδη το κυριότερο δε την ανάσταση του Θεού Διονύσου, μετά τον τεμαχισμό του από τις μαινάδες! Ο καθένας μπορεί να το παραλληλίσει με την ανάσταση του Θεανθρώπου. Αυτή την αλληλουχία ήρθαν να ενισχύσουν ο Μέγας Βασίλειος και ο Χρυσόστομος, οι οποίοι απέρριπταν βέβαια την αντίληψη των στωικών νεοπλατωνιστών περί Θεού όμως σφόδρα εδιδάχθησαν και χειρίστηκαν κατά το δοκούν τον λόγο τους. Ανυπερθέτως στήριξαν και εγκολπώθηκαν τη σύλληψη της ανθρώπινης ζωής, ότι δηλαδή όλα τα αγαθά της είναι θεϊκά δώρα. Ήδη όμως ο λόγος του Ξενοφάνη μας λέει ότι η ζωή δεν είναι ευδαιμονία και τα αγαθά της, ιδίως τα πνευματικά, δεν είναι όλα δοτά, αλλά ο άνθρωπος δια του λόγου τα εφευρίσκει!
Είναι βέβαια κοινή πεποίθηση ότι τη μάζα την πειθαρχεί και συντηρεί ο νόμος και λόγος της μιας αρχής, αυτόν δε τον ρόλο έπαιζε και παίζει ακόμα ο Λόγος του Θεού, σε λιγότερο βαθμό τώρα, κυρίως λόγω της μεταφυσικής και υπερβατικής αναζήτησης του ανθρώπου μπροστά στη νομοτέλεια του θανάτου. Πάντως η συνεχής θεματική ευρυγωνιακή εξέλιξη του Λόγου του ανθρώπου, που θέει (περιτρέχει) τα μονοπάτια της γνώσης, δίνει ευρύτητα στην έννοια του θεανθρώπου. «Ο άνθρωπος περιπλανάται και πλανάται, δοξάζει ή αναζητεί και ανακαλύπτει το άπειρον μέσω του λόγου στο διηνεκές ως εν αρχή ων ακόμη!».