Περί Αριστείας

Από τον Ανδρέα Ν. Αγγελάκη*

Η λέξη άριστος είναι μία από τις αρχαιότερες ελληνικές λέξεις, που η σημασία της διατηρεί σε αμείωτο βαθμό την αίγλη της μέχρι σήμερα. Τη Μινωική εποχή άνδρες και γυναίκες αρίστευαν κυρίως στις τέχνες και τον αθλητισμό, όπως καταδεικνύουν σχετικά ευρήματα, παρά το ότι οι υπάρχουσες πληροφορίες είναι λιγοστές.
Στην Ομηρική εποχή άριστος ήταν ο Αίεν αριστεύειν. Στην ομηρική σκέψη ο άριστος συνιστούσε μια αξία, ένα μέγεθος ηθικό, και μάλιστα τον ύψιστο βαθμό ανωτερότητας, καθώς αποτελούσε την υπερθετική εξέλιξη του αγαθός. Ο άριστος δεν αποτελούσε έναν εκ των πολλών, αλλά τον άνδρα ή τη γυναίκα, που επιτύγχανε έναν άθλο, δηλαδή τον καλύτερο όλων, τον(/-ην) αξιότερο(/-η). Η αριστεία στον Όμηρο είχε χαρακτήρα επικό, σχεδόν δραματικό, καθώς ο μαχητής, προκειμένου να κατακτήσει το ιδεώδες της ανδρείας, έφτανε ως τα όρια του θανάτου, ενώ η αριστεία στον αθλητικό χώρο δεν συνιστούσε παρά μια προέκταση της πολεμικής αριστείας.
Στα Αρχαϊκά χρόνια διακρίθηκε ο Θαλής ο Μιλήσιος (ca 640-546 π. Χ.) ως ο πρώτος φιλόσοφος και επιστήμονας, όχι μόνο στα τότε όρια του Ελληνικού κόσμου, αλλά πολύ ευρύτερα. Θεωρήθηκε ως ο πρώτος των επτά σοφών της αρχαιότητας, μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος, μηχανικός, μετεωρολόγος και ιδρυτής της προ-Σωκρατικής Ιωνικής Σχολής της φυσικής φιλοσοφίας στη Μίλητο το ca 600 π.Χ. Μετέπειτα, ο Πίνδαρος (518-446 π.Χ.), μεταξύ άλλων, ανέφερε σε αθλητικούς αγώνες: ‘’άριστον μὲν ὕδωρ…’’. Αργότερα ο Αριστοτέλης (384-328 π.Χ.) συγκρίνοντας τα διάφορα αγαθά από πλευράς αξίας, προσέδωσε σπουδαιότητα στο χρήσιμο και όχι στο σπάνιο και συνηγόρησε στη ρήση του Πινδάρου ‘’ἄριστον μέν ὕδωρ…’’ καθότι το νερό κατείχε και κατέχει την πρώτη και μοναδική θέση μεταξύ των αγαθών.
Στην Κλασική και την Ελληνιστική Ελλάδα (ca 480-31 π.Χ.) η έννοια της αριστείας δεν ήταν ένας τυχαίος χαρακτηρισμός αποκομμένος από το γενικότερο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον. Οι άριστοι(/-ες) ήταν άνθρωποι με ξεχωριστές ικανότητες, δεξιότητες και αρετές, που ξεχώριζαν στο οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον, το οποίο προήγαγε την τεχνολογική πρόοδο και την ανάπτυξη της επιστήμης και φυσικά της κοινωνίας. Επίσης, η αριστεία αξιολογούνταν αξιοκρατικά και απόλυτα αντικειμενικά, σε ένα περιβάλλον το οποίο στόχευε να ελέγξει την ανισότητα σε επίπεδα, που θεωρούνταν από την κοινωνία αποδεκτά και η διαμεσολάβηση, το κοινώς ρουσφέτι και άλλα δεινά ήταν άγνωστα. Στη σύγχρονη εποχή, μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, άρχισε να δημιουργείται το ελληνικό κράτος, χωρίς να έχει προηγηθεί η απαιτούμενη οικονομική και κοινωνική οργάνωση και εξέλιξη. Έτσι, δεν δημιουργήθηκαν οι απαιτούμενες πολιτειακές δομές, που θα δημιουργούσαν μια χρηστή κοινωνία πολιτών. Αντίθετα, οι τοπικοί προύχοντες, που είχαν δημιουργηθεί στη διάρκεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, άρχισαν να αναλαμβάνουν πολιτικό ρόλο. Για να επιτύχουν την κοινωνική και οικονομική τους κυριαρχία, αντί να γίνουν ρυθμιστές και εγγυητές της κοινωνικής αξιοκρατίας και ευημερίας, δημιούργησαν ένα σύστημα συσσώρευσης και ανακατανομής των δημόσιων πόρων προς όφελός τους. Αυτό αποτέλεσε τη βάση του πελατειακού κράτους και των πελατειακών σχέσεων, με αποτέλεσμα να γιγαντωθεί η αδιαφάνεια, η αναξιοκρατία, η κακοδιαχείριση και η διαφθορά στη χώρα μας. Με τη θεσμοθέτηση της άμεσης και καθολικής ψηφοφορίας τον περασμένο αιώνα, σε μια κοινωνία που αγνοούσε τις αρχές λειτουργίας των δημοκρατικών θεσμών, οι κυβερνώντες δημιούργησαν δίκτυο διαπροσωπικών και πελατειακών σχέσεων, βασισμένο στην ανταλλαγή αναξιοκρατικών προσωπικών ωφελημάτων (ρουσφετιών), σε βάρος των δημόσιων εσόδων και του κρατικού προϋπολογισμού. Έτσι φθάσαμε στο σήμερα. Η αξιοκρατία και οι άριστοι(/-ες) απλώς συζητούνται και αναφέρονται. Οι ημέτεροι(/-ες) υπερτερούν κατά πολύ των αρίστων. Τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα παρακάτω: (α) Η επιλογή/διορισμός της εκάστοτε ηγεσίας του Αρείου Πάγου, όπου συνήθως επιλέγονται οι ημέτεροι και όχι οι άριστοι. (β) Το ίδιο ισχύει κατά την επιλογή/διορισμό των διοικήσεων των κρατικών Νοσοκομείων, όπου ελλείπει παντελώς η αξιοκρατία και η αξιολόγηση. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας φαίνεται ότι νοσεί. Νοσεί επειδή υπάρχουν απαρχαιωμένες και αναποτελεσματικές δομές διοίκησης, σπατάλες και ανορθολογικές δαπάνες, ελλιπής σχεδιασμός και κατανομή των Νοσοκομείων ανά την επικράτεια και αδιαφορία για τις πραγματικές ανάγκες υγείας των πολιτών. Αποτελεί ένα δυσλειτουργικό μοντέλο αναξιοκρατίας. (γ) Ένα άλλο παράδειγμα αποτελεί η Ακαδημία Αθηνών, που λειτουργεί ως κράτος εν κράτει. Είναι ένα είδος εκκλησίας, αλλά χωρίς θρησκεία, λένε εκείνοι που έχουν γνώση, όσων διαμείβονται εντός των τειχών του κτιρίου του Χάνσεν. Στη διάρκεια της επταετίας της Χούντας, ο δικτάτορας Παπαδόπουλος εκφώνησε, απ’ αυτήν τον λόγο ‘’η Ελλάς εις τον γύψο’’ και σχεδόν κάθε χρόνο φιλοξενούσε πανηγυρικές τελετές της. Προσωπικότητες, όπως ο Γεώργιος Σεφέρης, δεν καταδέχτηκαν ποτέ να υποβάλουν υποψηφιότητα Ακαδημαϊκού, ενώ αρκετοί άλλοι, όπως ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Τίτος Πατρίκιος, δεν εκλέχτηκαν, ενώ εκλέχτηκαν πανηγυρικά σαφώς υποδεέστεροί τους (Δημητρακόπουλος, 2022). Σχεδόν ίδιες πρακτικές εφαρμόζονται και σήμερα. Εικόνες, που δεν περιποιούν τιμή για τον χώρο και τη χώρα.
Είναι αξιοσημείωτες οι διαφορές στην πολιτική φιλοσοφία του τρόπου οργάνωσης και των βασικών αρχών και κανόνων αξιολόγησης σε άλλες χώρες, όπως π.χ. οι ΗΠΑ. Πρόσφατα παρακολούθησα συνέντευξη του πανεπιστημιακού καθηγητή κ. Αλεξάνδρου Χατζηπαύλου, με μακράν εμπειρία στις ΗΠΑ και τη χώρα μας. Στις ΗΠΑ όλοι οι ιατροί αξιολογούνται και μόνο οι άριστοι αναλαμβάνουν διοικητικές θέσεις, ακριβώς το αντίθετο από εμάς. Σε κυβερνητικές θέσεις τοποθετούνται συνήθως αυτοί που είναι εύκολα ελέγξιμοι και χειραγωγήσιμοι. Αυτό είναι το μόνο που ενδιαφέρει. Η εργατικότητα, η ποιότητα και η αποτελεσματικότητα είναι αμελητέα προσόντα.
Είναι πανθομολογούμενο ότι οι νέοι μας, δηλαδή το μέλλον της χώρας μας, αδιαφορεί, δεν προσπαθεί και δεν συμμετέχει ενεργά στα τεκταινόμενα. Εν όψει των εθνικών εκλογών, πολιτικοί αρχηγοί μας και άλλοι, αντί να αναδεικνύουν την αριστεία, προωθούν τη νοοτροπία της ήσσονος προσπάθειας και υπονοούν ότι η αριστεία ισοδυναμεί με την αχρηστία. Αποτέλεσμα αυτών είναι η πλειοψηφία των νέων μας να μην ενδιαφέρεται για την απόκτηση της αριστείας. Αντίθετα, οι ίδιοι νέοι ευρισκόμενοι σε άλλα περιβάλλοντα εκτός Ελλάδος, αγωνίζονται σφόδρα για την απόκτησή της. Καιρός να αλλάξουμε και εντός και να προτάξουμε στην πράξη την υγιή αξιοκρατία και αριστεία.
 
*Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιμο μέλος και Distinguished Fellow της Παγκόσμιας Εταιρείας Νερού (IWA).