Η μνήμη του Εμφυλίου

Από τον Βασίλη Πλατή, φιλόλογο- δρα Ιστορίας Α.Π.Θ.

Η περίοδος του Εμφυλίου Πολέμου συνεχίζει ακόμη και σήμερα να «στοιχειώνει» τη δημόσια σφαίρα βρίσκοντας πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη «πολιτικού διαλόγου» -εάν αυτός είναι «πολιτισμένος» ή εκβάλλει στο πεδίο της λεκτικής βίας είναι μια άλλη ιστορία…- στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Κυρίως βέβαια κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και των Μνημονίων, υπό το βάρος της ψυχολογικής πίεσης και της συσσωρευμένης κοινωνικής έντασης της εποχής, όροι φορτισμένοι αρνητικά όπως «γερμανοτσολιάδες», «κομμουνιστοσυμμορίτες», «σλαβοκίνητοι», «αμερικανόδουλοι» και άλλοι, είχαν επιστρατευτεί και από τις δύο πλευρές στο πλαίσιο της πολιτικής εργαλειοποίησης και εκμετάλλευσης της εποχής.
Αναμφισβήτητα πάντως, το τραύμα του Εμφυλίου αφήνει ισχυρό αποτύπωμα στην ελληνική κοινωνία και η πολιτική της λήθης που επιλέγουν διαχρονικά όλες σχεδόν οι κυβερνήσεις της Μεταπολίτευσης -με «σηματωρό» την καύση εκατοντάδων χιλιάδων φακέλων πολιτικών φρονημάτων το 1989- δεν φαίνεται να επουλώνει τη χαίνουσα πληγή, η οποία μπορεί ανά πάσα στιγμή να «κακοφορμίσει».
Έτσι, η «φωτιά» σιγοκαίει και δεν απαιτείται μεγάλη προσπάθεια να αναζωπυρωθεί. Η έξαρση του λαϊκισμού, το ανέβασμα των τόνων, η πολωτική και διχαστική στρατηγική που συχνά επιστρατεύουν οι σύγχρονες κομματικές ηγεσίες προς άγραν εκλογέων είναι δυνατό να αναμοχλεύσουν τα πάθη και τα μίση του Εμφυλίου.
Οι εποχές όμως έχουν αλλάξει και η ελληνική κοινωνία δεν έχει πια την «πολυτέλεια» για νέες διαιρέσεις και διχασμούς, ιδιαίτερα μετά την πρόσφατη εκδήλωση του τουρκικού εθνικισμού, ο οποίος απροκάλυπτα πλέον διατυπώνει αναθεωρητικές τάσεις ώστε να μεταβάλει, ευκαιρίας δοθείσης, το συνοριακό καθεστώς που διαμόρφωσε η Συνθήκη της Λωζάννης.
Στην κατεύθυνση, ωστόσο, μιας ψύχραιμης διαχείρισης της «εθνικής περιπέτειας» του Εμφυλίου Πολέμου συμβάλλουν ουσιαστικά νηφάλιες φωνές, όπως αυτή του Ραϋμόνδου Αλβανού, συγγραφέα του έργου «Ο ελληνικός εμφύλιος. Μνήμες σε πόλεμο και σύγχρονες πολιτικές ταυτότητες», που επανακυκλοφορεί σε τρίτη εμπλουτισμένη έκδοση από τις εκδόσεις «Επίκεντρο». Αξίζει να σημειωθεί ότι η μελέτη αυτή αποτελεί σχεδόν αυτούσιο το σώμα της ξενάγησης του Αλβανού στο «Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης» στο Γράμμο, από το 2014 έως το 2020.
Προτού να σχολιάσουμε κάποιες από τις σκέψεις του πολιτικού επιστήμονα και ιστορικού Ραϋμόνδου Αλβανού, είναι σκόπιμο να αναφερθούμε στο εύρος της καταστροφής και το μέγεθος της τραγωδίας που συντελέστηκε στη διάρκεια του αδελφοκτόνου Εμφυλίου Πολέμου.
Σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει ο συγγραφέας και αντλεί από έγκυρες βιβλιογραφικές πηγές, οι νεκροί και των δύο αντιπάλων υπολογίζονται σε 46 χιλιάδες (6 χιλιάδες στα Δεκεμβριανά και οι υπόλοιποι την περίοδο 1946-1949), ενώ στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (συμπεριλαμβανομένης και της Μικρασιατικής Εκστρατείας και καταστροφής), όπως εκθέτει ο ίδιος, η Ελλάδα «είχε θρηνήσει» 37 χιλιάδες στρατιώτες.
Συνεπώς, πέραν πάσης αμφιβολίας, το «τραύμα» του Εμφυλίου είναι βαθύ, καθώς μπορεί οι πρωταγωνιστές των γεγονότων να έχουν φύγει πια από τη ζωή, επιζούν, ωστόσο, οι μαρτυρίες και οι ιδεολογικές τους παρακαταθήκες. Άλλωστε, για μακρό χρονικό διάστημα μετά τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου, το 1949, η χώρα δεν γνώρισε στην αρτιότερη έκφανσή του το δημοκρατικό της πολίτευμα, καθώς σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας βρέθηκε αποκλεισμένο από πολλές προνομίες του…
Η χρονολογική αφετηρία της Μεταπολίτευσης, το 1974, -και κυρίως η δεκαετία του 1980- σηματοδότησαν μια πραγματική πολιτειακή αλλαγή, δεν κατέστησαν όμως δυνατή την οριστική συμφιλίωση και καταλλαγή των παθών.
Ο Ραϋμόνδος Αλβανός, στο πλαίσιο της μελέτης του, διατυπώνει δύο «μεγάλες πικρές αλήθειες», που θα μπορούσαν να αποτελέσουν γόνιμη βάση για διάλογο μεταξύ των δύο παρατάξεων σήμερα και αναστοχασμό των γεγονότων της εποχής εκείνης.
Ισχυρίζεται, λοιπόν, ότι η εξιστόρηση του Εμφυλίου Πολέμου είναι ίσως η περίοδος της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας που επιδέχεται τη μικρότερη δυνατή αντικειμενικότητα, με αποτέλεσμα ακόμη και έγκριτοι ιστορικοί να έχουν πέσει στην παγίδα της πολιτικής στράτευσης με την μία ή την άλλη πλευρά.
Επίσης, γεγονός ενδεικτικό της εμβάθυνσής του στα γεγονότα της περιόδου, ο συγγραφέας επισημαίνει ότι οι στοχεύσεις των δύο αντιπάλων, αλλά και τα μέσα που χρησιμοποίησαν για να τις πραγματοποιήσουν δεν διέφεραν δραματικά -στον βαθμό τουλάχιστον που παρουσιάζεται από τους ίδιους.
Σύμφωνα με τον ίδιο, το διακύβευμα της εμφύλιας σύρραξης φαίνεται πως ήταν η επικράτηση του ενός στο μεταπολεμικό πολιτειακό σκηνικό και η εξουδετέρωση με κάθε μέσο του αντιπάλου. Για να το πετύχουν, βέβαια, αυτό «αξιοποίησαν» το πλέγμα των διεθνών σχέσεων που άρχισε να διαμορφώνεται στη «νέα εποχή» του Ψυχρού Πολέμου.
Με βάση, λοιπόν, όσα ειπώθηκαν παραπάνω, μήπως ήρθε η στιγμή να αναμετρηθούμε με το παρελθόν μας, και μάλιστα με την πιο «σκοτεινή» περίοδό του; Να συζητήσουμε νηφάλια και απροκατάληπτα για τα κίνητρα του αντιπάλου, τις στοχεύσεις, τις μεθόδους του; Να βρεθούμε για λίγο στη θέση του ιδεολογικά «εχθρού» για να κατανοήσουμε τις επιλογές του και τα λάθη του;
Οι «βρυχηθμοί» του σουλτάνου Ερντογάν, στην απέναντι όχθη του Αιγαίου, εν μέσω προεκλογικής περιόδου και στις δύο χώρες, δεν επιτρέπουν νέους διχασμούς και συντήρηση παθών και στερεοτύπων του παρελθόντος. Είναι καιρός η δημοκρατία στην Ελλάδα να αναβαθμιστεί πραγματικά και να ξεφύγει από τον ασφυκτικό κλοιό που επέβαλαν στο παρελθόν αλλεπάλληλες εκλογικές προσομοιώσεις διχασμού…