Αγαπητή «Ελευθερία»
Στον τελευταίο (66ο) τόμο του «Θεσσαλικού Ημερολογίου», δημοσιεύτηκε ένα εκτενές κείμενο του κ. Ιωάννη Μπασλή, στο οποίο επιχειρεί να αποδείξει ότι ο Νικοτσάρας κατάγεται από το χωριό του Κρανιά του Ολύμπου και όχι από τη Γιαννωτά της Ελασσόνας.
Ο Νικοτσάρας γεννήθηκε στη Γιαννωτά το 1770 και γι’ αυτό υπάρχουν γραπτές αποδείξεις από ιστορικούς και ερευνητές του 19ου αιώνα, τις οποίες θα αναφέρουμε παρακάτω, παρά το γεγονός ότι ο κ. Μπασλής σε άρθρο του στην εφημερίδα «Ελευθερία» αναφέρει, ότι δεν υπάρχει κανένας ιστορικός του 19ου αιώνα που να γράφει ότι ο ήρωας κατάγεται από τη Γιαννωτά.
Ο κ. Μπασλής έχει, ωστόσο, δίκιο σε ένα πράγμα: ο ιστορικός έχει υποχρέωση να ελέγχει τις πληροφορίες και όχι να τις αποδέχεται άκριτα.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή:
Ο πρώτος που τοποθετεί την καταγωγή του Νικοτσάρα στην Ελασσόνα ή στα γειτονικά χωριά είναι ο Γάλλος Φωριέλ. Το 1824 εκδίδει στο Παρίσι το δίτομο έργο του «Δημοτικά τραγούδια της συγχρόνου Ελλάδος». Στη γαλλική έκδοση του έργου του (τ. 1ος, σελ. 181) αναφέρει ότι ο Νικοτσάρας, II etait thessalien, et d’Alassona ou du voisinage, fils et petit-fils de klephtes: «ήταν γιος και εγγονός κλεφτών, Θεσσαλός εκ της Ελασσόνος ή των περιχώρων της». Ως γνωστόν στα περίχωρα της Ελασσόνας βρίσκεται η Γιαννωτά και όχι η Κρανιά Ολύμπου. Ο μεταφραστής του Φωριέλ, Απ. Χατζηεμμανουήλ, απέδωσε στα ελληνικά, αυτό που ο ίδιος ο Φωριέλ έγραψε, χωρίς να το αλλοιώσει. Να σημειώσουμε ότι ο ίδιος ο κ. Μπασλής χαρακτηρίζει τον Φωριέλ «περίφημο». Εξάλλου ο Φωριέλ είναι σύγχρονος του Νικοτσάρα και περιδιαβαίνοντας τον ελλαδικό χώρο θα ήρθε σε επαφή με ανθρώπους που είχαν γνωρίσει τον ήρωα, συνεπώς οι πληροφορίες του κρίνονται ως αξιόπιστες.
Ο άγγλος Emerson γράφει ότι «ο Τζάρας ήταν Θεσσαλός από την Ελασσόνα και απόγονος μιας οικογένειας διακεκριμένης στις παραδόσεις των κλεφτών» (J. Emerson, History of Morden Greece, 1830, σελ. 490).
Ο Κασομούλης στο έργο του «Απομνημονεύματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833 (τ. 1, σελ 40) γράφει ότι ο πατέρας του Νικοτσάρα γεννήθηκε «εις τα χωρία των Χασίων».
Οι παραπάνω ιστορικοί του 19ου αιώνα τοποθετούν την καταγωγή του Νικοτσάρα στην Ελασσόνα ή στα γειτονικά χωριά. Όσον αναφορά το σχόλιο του κ. Μπασλή ότι η Γιαννωτά ανήκει στα Καμβούνια όρη και όχι στα Χάσια, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι εκείνη την εποχή ολόκληρη η περιοχή μέχρι την επαρχία των Σερβίων χαρακτηριζόταν ως Χάσια. Τα Καμβούνια όρη δεν ήταν γνωστά στον πολύ κόσμο. Συνεπώς, σύμφωνα με τους τότε γεωγραφικούς προσδιορισμούς, η Γιαννωτά είναι χωριό των Χασίων.
Σχετικά με έτερο σχόλιο του κ. Μπασλή ότι σύμφωνα με τους παραπάνω συγγραφείς η διαμάχη για την καταγωγή του Νικοτσάρα θα έπρεπε να γίνει ανάμεσα στην Ελασσόνα και στα γειτονικά χωριά, ακόμη και αν το δεχτούμε, έχουμε να σημειώσουμε ότι η διαμάχη θα αφορούσε την Ελασσόνα και τα χωριά της, χωρίς να συμπεριλαμβάνεται η Κρανιά Ολύμπου. Το γεγονός ότι η Ελασσόνα δεν διεκδίκησε ποτέ την πατρότητα του ήρωα, έγινε επειδή όλοι οι ερευνητές της πόλης και της ιστορίας της αποδεχόταν ότι ο Νικοτσάρας ήταν από την Γιαννωτά.
Το 1889 ο φιλόλογος Κ. Ζησίου διαβάζει στην Αθήνα ένα κείμενο για τον Νικοτσάρα και τοποθετεί την γέννησή του στη Γιαννωτά. Το κείμενο αυτό «απηγγέλθη εν τη Εταιρεία των φίλων του λαού τη 26 Μαρτίου 1889 και τυπώθηκε σε βιβλίο 20 σελίδων σε τυπογραφείο της Αθήνας. Σε αυτό, στη σελίδα 6, αναφέρεται το εξής: «εις το κατά τας υπωρείας του χωρίου Γιαννωτά εγεννήθη προ 115 περίπου ετών ο υιός του αρματωλού καπετάν Τσάρα, ο Νικοτσάρας».
Όλες οι πληροφορίες που αναφέρει ο Κ. Ζησίου για την ζωή και την δράση του Νικοτσάρα είναι αληθινές, κάτι που σημαίνει ότι έκανε έρευνα και βρήκε πληροφορίες για την καταγωγή και τη δράση του.
Ας έρθουμε όμως στους συγγραφείς που αναφέρουν ότι ο Νικοτσάρας είναι από την Κρανιά Ολύμπου.
Πρώτος είναι ο γάλλος αρχαιολόγος και περιηγητής Εζέ (1831-1922), που επισκέφτηκε το 1855 την Κρανιά Ολύμπου. Γράφει, λοιπόν, ο Εζέ: «ο περίφημος Νικοτσάρας ήταν από την Κρανιά». Ενώ περιγράφει πολύ αναλυτικά την Κρανιά, δίνοντας πολλές πληροφορίες, δεν γράφει απολύτως τίποτε για τον Νικοτσάρα. Μόνο 7 λέξεις. Καμία πληροφορία για το ποιος ήταν, για τη δράση και τον θάνατό του, κάτι που θα έπρεπε να μας προβληματίσει. Ο Εζέ είναι εξαιρετικός στις περιγραφές των χώρων. Ο καθηγητής Ανδρόνικος αποθεώνει όντως τον Εζέ, αλλά για τις περιγραφές του, όχι για τις ιστορικές πληροφορίες. Εξάλλου, ακόμη και ένας πρωτοετής φοιτητής του ιστορικού-αρχαιολογικού γνωρίζει ότι η Αρχαιολογία δεν συμβαδίζει πάντα με την ιστορία. Άκριτα, λοιπόν, ο Εζέ υιοθετεί μια παράδοση των κατοίκων της Κρανιάς Ολύμπου και γι’ αυτό δεν αφιερώνει περισσότερες λεπτομέρειες.
Το ίδιο λάθος κάνει και ο περιηγητής Γεωργιάδης στο πολύ καλό έργο του «Θεσσαλία». του 1880. Εξαιρετική περιγραφή του χώρου αλλά μόλις 8 λέξεις για τον Νικοτσάρα. Γράφει: «Η Κρανιά είναι η πατρίς του Νικοτσάρα». Άκριτη υιοθέτηση μιας πληροφορίας, καθώς το λογικό θα ήταν μια λεπτομερής παράθεση πληροφοριών για την ζωή ενός άνδρα, όπως ήταν ο Νικοτσάρας, με την ευκαιρία που αναφέρεται στο «χωριό» του.
Περίεργο είναι ακόμη το γεγονός ότι ενώ τα βιβλία ήταν γνωστά, δεν υιοθετήθηκε από κανέναν ιστορικό ερευνητή η άποψη ούτε του Εζέ, ούτε του Γεωργιάδη. Και είναι άξιο απορίας πως όλοι τους υποβιβάζονται από τον κ. Μπασλή σε μικρούς και άνευ αξίας ιστοριογραφούντες, ειδικά όταν μιλάμε για επιστήμονες όπως ο Αλ. Πολίτης (δέχεται τη Γιαννωτά ως πατρίδα του Νικοτσάρα), τον οποίο αυτός χαρακτηρίζει «ιδιαίτερα προσεκτικό».
Στον 20ό αιώνα υπάρχει μόνο μία αναφορά που συνδέει την Κρανιά Ολύμπου με τον Νικοτσάρα. Πρόκειται για την «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια του Πυρσού» (1930). Στο λήμμα «Όλυμπος» αναφέρεται: «Κρανιά (πατρίς του Νικοτσάρα)». Το κείμενο γράφει ο τότε Πρόεδρος του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου της Μέσης Εκπαίδευσης Γεράσιμος Καψάλης. Είναι φανερό ότι ο Καψάλης γράφοντας για τα λήμματα της περιοχής του Ολύμπου, έχει ως βάση το βιβλίο του Γεωργιάδη και αναφέρει την Κρανιά ως πατρίδα του Νικοτσάρα. Ο κ. Μπασλής γράφει ότι ο Καψάλης «δείχνει να είναι βέβαιος». Από πού προκύπτει αυτό;
Σχετικά με το σχόλιο του κ. Μπασλή ότι τα βιβλία του Εζέ και του Γεωργιάδη ήταν άγνωστα και συνεπώς οι ιστορικοί παραπλανήθηκαν από τον Α. Ιατρίδη, που στη «Συλλογή δημοτικών ασμάτων παλαιών και νέων» γράφει ότι «ο πολεμιστής ούτος είν’ εκ του εν Ολύμπω χωρίου Γιαννωτά», έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: πώς είναι δυνατόν να είναι πανελληνίως γνωστό το βιβλίο του Ιατρίδη που κυκλοφόρησε το 1859, αλλά παντελώς άγνωστα τα βιβλία του Γεωργιάδη (1880) και του Εζε (Αθήνα 1927); Όσοι ασχολήθηκαν με τον Νικοτσάρα είχαν γνώση των βιβλίων. Όλοι όμως οι μετέπειτα ιστορικοί, αλλά και όλες οι έγκυρες εγκυκλοπαίδειες, Δομή, Πάπυρος Λαρούς, Βικιπαιδεία (η μεγαλύτερη εγκυκλοπαίδεια του διαδικτύου ) δέχονται ότι η πατρίδα του ήρωα είναι η περιοχή της Ελασσόνας και ειδικότερα η Γιαννωτά.
Τελειώνοντας με την επιχειρηματολογία των κατοίκων της Κρανιάς Ολύμπου έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής:
Πρώτον: στην Κρανιά Ολύμπου υπάρχει και σήμερα το επίθετο Τσιάρας. Αυτό από μόνο του δεν αποδεικνύει τίποτε. Το επίθετο Τσιάρας υπάρχει και στο χωριό Λουτρό Ελασσόνας, που επίσης διεκδικεί την πατρότητα του Νικοτσάρα (σημ: η πέτρινη πλάκα που υπάρχει στο Λουτρό με πάνω της γραμμένο το όνομα του αδερφού του Νικοτσάρα, Καλλίνικου, φανερώνει την σχέση του χωριού με την οικογένεια των Τζαρέων), στο Στόμιο, στην Καρίτσα, στη Μελίβοια, στα Τρίκαλα μάλιστα το σημερινό χωριό Φωτάδα λεγόταν Τσιάρα. Με τις μετακινήσεις του πληθυσμού που έγιναν στον ελλαδικό χώρο τα τελευταία 100 χρόνια είναι λογικό να έχουν χαθεί επίθετα από κάπου και κάπου αλλού να παρουσιάστηκαν.
Δεύτερον: στην Κρανιά Ολύμπου υπάρχει τοπωνύμιο «στ΄ Τσιάρα τα Σπαθιά» που συνοδεύεται από μια παράδοση. Από πότε τα τοπωνύμια σηματοδοτούν και καταγωγή; Και από πότε η παράδοση αποτελεί ατράνταχτη και αδιαπραγμάτευτη ιστορική πηγή; Τοπωνύμιο «Τσιάρας» υπάρχει και στη Γιαννωτά, αλλά ποτέ δεν το χρησιμοποιήσαμε ως επιχείρημα. Εξάλλου, το γεγονός ότι ο Νικοτσάρας κάθησε με τους συντρόφους του και έφαγε σε ένα μέρος έξω από την Κρανιά δεν σημαίνει ότι είναι και από εκεί. Το λιγότερο, αν ήταν από εκεί, θα πήγαινε να φάει στο σπίτι του.
Τρίτον: η εκτενής αφήγηση, που παραθέτει ο κ. Μπασλής, του συγχωριανού του γέροντα Κώστα Βακαλούλη (1913-1995). Οι ιστορίες των γερόντων των χωριών δεν αποτελούν ιστορικές αποδείξεις. Παρόμοιες ιστορίες υπάρχουν και στη Γιαννωτά και στο Λουτρό και στη Βαλανίδα. Αλίμονο αν η ιστορία ξεκινούσε με την φράση «όπως έλεγαν οι γέροντες του χωριού...».
Ας δούμε, όμως και μερικές ακόμη πηγές:
Πρώτη, την Παρακλητική του Νικοτσάρα με έτος το 1782. Η ενθύμηση γράφτηκε στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδας Γιαννωτάς από τον ίδιο τον Νικοτσάρα: «Ετούτη η παρακλητική είνε της Αγίας Τριάδος γιαννοτάς και την εδιάβασε ο νίκο Πάνο Τζάρας όντας μαθητής του πατήρ Άνθιμου Ολυμπιώτου, 1782 Οκτ. γ΄» [Γρ. Βέλκος, «Νικοτσάρας , ο σταυραετός του Ολύμπου και κουρσάρος του Αιγαίου», Μακεδονική Ζωή, 114 (Θεσσαλονίκη 1975) 28-30]. Ο 12χρονος Νίκος, γιος του αρματολού της περιοχής Πάνου Τζάρα, το 1782 μαθαίνει γράμματα δίπλα στον ξακουστό ηγούμενο της Μονής Ολυμπιώτισσας Άνθιμο. Ακόμη και αν δεχτούμε ότι διδάσκεται γράμματα στο σχολείο της Αγίας Τριάδας Λιβαδίου, δεν υπάρχει σχετική ενθύμηση σε κανένα άλλο μοναστήρι της περιοχής. Φυσικά ότι ο Νικοτσάρας θα επισκέφτηκε όλα τα μοναστήρια της περιοχής. Σε κανένα όμως δεν έγραψε ενθύμηση, παρά μόνο στην Αγία Τριάδα Γιαννωτάς. Γιατί; Η μόνη εξήγηση είναι ότι είναι το μοναστήρι της γενέτειράς του και γι’ αυτό έγραψε εκεί την ενθύμηση.
Δεύτερη: το μνημόσυνο της γυναίκας του Νικοτσάρα. Το 1826 η γυναίκα του ανέβηκε στην Αγία Τριάδα Γιαννωτάς και αφιέρωσε 25 γρόσια στην μνήμη του άντρα της και των πεθερικών της. Η ενθύμηση καταγράφηκε από τους μοναχούς στον κώδικά τους, σήμερα κώδικας 1 της Ολυμπιώτισσας (φ. 157α και 157β). Την δημοσίευσε ο εξαίρετος φίλος και συνεργάτης Γ. Μπλάντας, στον τ. 63 του «Θεσσαλικού Ημερολογίου»:
φ. 157 α 1826 νοεμβρηου 3
Νικολαου τζηαρα
Παναγηοτη τζηαρα
Κερασίνα
φ. 157β 1826 ωνομα τις καπετάνινας
Γρο. 25
Χαειδους
Δεξιά από τα ονόματα των Τζαρέων, χωρισμένα με γραμμή, υπάρχουν τα ονόματα αφιερωτών και το όνομα της Κρανιάς Ολύμπου.
Κρανιάς χορίον Ολιμπου
---------------------------------------------------
Δαμιανού μοναχού
Μηχάλη ασημίνας
------------------------------------------------------
Στεφάνου ηερομονάχου
Από τον τρόπο που είναι γραμμένη η ενθύμηση, μπορούμε να συμπεράνουμε τα εξής: από πουθενά δεν προκύπτει ότι την ενθύμηση την έκανε ο γιος του Νικοτσάρα, Παναγιώτης, που εκείνη την εποχή βρίσκεται στην περιοχή. Το μνημόσυνο κάνει η γυναίκα του Νικοτσάρα και το δικό της όνομα είναι γραμμένο. Όσο για τα ονόματα των αφιερωτών, από πού προκύπτει ότι είναι παρόντες όταν τελείται το μνημόσυνο; Ακόμη περισσότερο από πού προκύπτει ότι είναι από την Κρανιά Ολύμπου, μιας και το όνομα του χωριού χωρίζεται με γραμμή από τα ονόματα των αφιερωτών ή ότι πρόκειται για συγγενείς του Νικοτσάρα; Όσοι έχουν δει φύλλα του Κώδικα 1 της Ολυμπιώτισσας, γνωρίζουν ότι οι μοναχοί γραφείς στο ίδιο φύλλο, έγραφαν πολλά και διάφορα γεγονότα, ακόμη και διαφορετικών ετών. Όπου υπήρχε κενό, το συμπλήρωναν, γράφοντας ονόματα και οικονομικές δοσοληψίες. Άλλο, λοιπόν, το μνημόσυνο με τα ονόματα των Τζαρέων και άλλο τα ονόματα των αφιερωτών.
Νίκος Τάχατος
φιλόλογος
