«Χαμογέλα, ρε... Tι σου ζητάνε!»

ΨΥΧΟΛΟΓΗΣΕ ΜΕ

Το «Χαμογέλα ρε... Tι σου ζητάνε», του Χρόνη Μίσιου, που ακόμη να το διαβάσουν πολλοί πρώην σύντροφοί του γενναίου συγγραφέα, χρωστά τον τίτλο του σε μια προτροπή του διοικητή της ΕΣΑ να χαμογελάσει για να γλiτώσει τα χειρότερα. Αν το έκανε ο Χρόνης θα φανέρωνε το πρόσωπό του ευχαρίστηση και χαρά, το συναίσθημα δηλαδή που συνδέεται με το χαμόγελο; Δε νομίζω.

Κι όμως, αυτό έχουμε μάθει ότι θα έπρεπε να συμβαίνει, αφού κατά το κοινώς λεγόμενο, οι εκφράσεις του προσώπου μας είναι ο καθρέπτης των συναισθημάτων μας. Αυτό μας διδάσκει και η δημοτική και λαϊκή παράδοση με πλήθος τραγουδιών και παροιμιών. Αυτό μας δίδαξε τέλος και ο πρωτοπόρος επιστήμονας Πολ Έκμαν, που έφτασε μέχρι την Παπούα-Γουινέα για να συναντήσει απομονωμένους από την κουλτούρα του σύγχρονου κόσμου πρωτόγονους πολιτισμούς. Εκεί διαπίστωσε ότι μπορούν και κείνοι να αναγνωρίσουν τα 4 συν 2 βασικά συναισθήματα από φωτογραφίες ανθρώπινων προσώπων (το θυμό, τη χαρά, τη λύπη, το φόβο μαζί με την έκπληξη και την αηδία).
Στην περίπτωση, βέβαια, του Χρόνη Μίσιου ακόμη και να χαμογελούσε με το ζόρι ο αγαπητός συγγραφέας δε θα μπορούσε να κινητοποιήσει έναν μυ του προσώπου που ονομάζεται risorius 12, o οποίος συσπάται μόνο αυθόρμητα, αλλά πάλι ποιος θα μπορούσε να το διαπιστώσει; Αν βλέπαμε, τέλος, μόνο το πρόσωπο του Χρόνη θα ήμασταν σε θέση να καταλάβουμε ότι θα χαμογελούσε με το πιστόλι στην πλάτη ή όντως θα λέγαμε ότι διασκεδάζει; Δεν είναι καθόλου βέβαιο.
Κι αυτό γιατί, όπως διαπιστώνει τα τελευταία χρόνια η έρευνα, οι εκφράσεις του προσώπου μας από μόνες τους δεν φανερώνουν τα συναισθήματα που κρύβονται στον εγκέφαλο (σε μια μικρή δομή νευρώνων που ονομάζεται Αμυγδαλή, από το σχήμα της, χωρίς να έχει καμία σχέση με το χωριό μου, την Κουκουράβα) κι όχι φυσικά στην καρδιά μας. Αυτό πάει κόντρα, όχι μόνο σε ότι είχε πει ο Δαρβίνος πριν από 150 χρόνια, στο έργο του «Η έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και στα ζώα» αλλά, όπως είπαμε και στην κοινή μας αντίληψη. Οι άνθρωποι μπορεί να χαμογελάνε από αμηχανία ή να συνοφρυώνονται από την ένταση της προσοχής τους και να μην είναι ούτε χαρούμενοι, ούτε θυμωμένοι. Μόνο στο 35% των περιπτώσεων οι άνθρωποι συνοφρυώνονται όταν θυμώνουν, δείχνει μια έρευνα και σίγουρα δεν είναι θυμωμένοι όταν θέλουν να πάνε επειγόντως τουαλέτα επειδή τους ανακατεύει το έντερο. Την ίδια έκφραση έχουν και τότε! Το ίδιο συμβαίνει, φυσικά, για οποιοδήποτε συναίσθημα κι όχι μόνο για τον θυμό.
Οι εκφράσεις του προσώπου είναι μόνο ένα βέλος στη φαρέτρα που έχουμε προκειμένου να εκτιμήσουμε σωστά τη συναισθηματική κατάσταση κάποιου. Μια γκριμάτσα απομονωμένη μπορεί να δείχνει φερ’ ειπείν πόνο, αλλά όταν ανοίξει το κάδρο και δούμε ότι ανήκει σε αθλητή που περνά τη γραμμή του τερματισμού μπορεί να αντιστοιχεί σε εκδήλωση θριάμβου.
Το αναμενόμενο σε μια συνθήκη, που προκαλεί φόβο, είναι οι άνθρωποι να ανοίγουν διάπλατα τα μάτια και να τους κόβεται η ανάσα, αλλά επίσης είναι πιθανό να κλαίνε από φόβο, ακόμη και να γελάνε σε μερικούς πολιτισμούς! Η ποικιλία είναι αυτό που επικρατεί κατά την εκδήλωση των συναισθημάτων κι όχι η ομοιομορφία. Η αλήθεια είναι, δηλαδή, ότι το ίδιο συναίσθημα είναι δυνατό να συνοδεύεται από διαφορετικές κινήσεις των μυών του προσώπου και οι ίδιες εκφράσεις, απ’ την άλλη μεριά, μπορεί να έχουν διαφορετική αιτία. Και τώρα τι πρέπει να γίνει; Να αποκηρύξουμε, για παράδειγμα, τον Δαρβίνο επειδή έκανε λάθος; Όχι, αν δούμε τη συμβολή του στην έρευνα του ζητήματος ως ένα ιστορικό στοιχείο κι όχι ως ένα ξεκάθαρο επιστημονικό πόρισμα. Αυτό αποδεικνύει ότι η επιστήμη είναι η ποσοτικοποίηση, θα λέγαμε σχηματικά, της αμφιβολίας μέσω της επαναλαμβανόμενης παρατήρησης σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Ακόμη κι οι πιο καταξιωμένοι επιστήμονες μπορούν να κάνουν λάθη. Ευτυχώς, ακόμη κι αυτά τα λάθη είναι κομμάτι της επιστημονικής προσέγγισης, γιατί μπορεί κανείς να τα θεωρήσει ευκαιρίες για την πραγματική αποκάλυψη του τι πραγματικά συμβαίνει.
Οι σύγχρονοι αλγόριθμοι, γιατί υπάρχουν και τέτοιοι, δεν ανιχνεύουν συναισθήματα. Ανιχνεύουν τις ανατομικές συσπάσεις των μυών κι όχι τη σημασία που αυτές έχουν. Η σύγχυση ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο (στις εκφράσεις και στη σημασία τους) είναι βαθιά ριζωμένη στη δυτική κουλτούρα και στην επιστήμη. Για παράδειγμα σε μια σύγχρονη μελέτη εφαρμόστηκε η τεχνητή νοημοσύνη της αναγνώρισης εκφράσεων του προσώπου σε 6 εκατομμύρια ιντερνετικά βίντεο και πρόσωπα. Αυτοί που εκπαίδευσαν το σύστημα της τεχνητής έκριναν τις εκφράσεις των προσώπων στα βίντεο μόνο ως κατηγορίες συναισθημάτων (π.χ. θυμωμένος) κι όχι ως ανατομικές περιγραφές (π.χ. συνοφρυωμένος). Επίσης, δεν υπήρχε κανείς αντικειμενικός τρόπος να επιβεβαιωθεί ή να διαψευσθεί αν όντως τα ανώνυμα άτομα των φωτογραφιών και των βίντεο πράγματι αισθάνονταν όπως οι παρατηρητές τους αντιλαμβάνονταν. Άρα, τζίφος τα συμπεράσματα.
Και μετά αναρωτιόμαστε γιατί μαλώνουμε στο messenger, στo viber και στα social. Εδώ δεν μπορούμε να βρούμε άκρη κοιτάζοντας τον άλλο στα μάτια, θα καταλάβουμε τι παίζει από το emoji που μας στέλνει;
Καλά, κ. Χρόνη εσύ μας έφυγες νωρίς, μπορεί να νιώθεις και τυχερός!

Από τον Δημήτρη Παπαχατζόπουλο