Δεδομένου ότι μεταβολές στο κλίμα στο διάστημα που μεσολάβησε από τη σύνταξη του πρώτου ΕΣΔ δεν είναι σημαντικές και τα μέτρα που είχαν προταθεί τότε από την ΕΘΕΚΕ ουσιαστικά δεν αλλάζουν, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του φυσικού φαινομένου, στο άρθρο αυτό θα αναφερθούν συνοπτικά οι γενικές προτάσεις της για τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την αντιμετώπιση της ερημοποίησης στη Χώρα.
Από την αρχή σημειώνεται ότι η σύνταξη και υλοποίηση του ΕΣΔ είναι υποχρέωση των χωρών που έχουν υπογράψει τη Σύμβαση για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης του ΟΗΕ, στις οποίες ανήκει και η Χώρα μας.
Σύμφωνα με το ΕΣΔ, η έννοια της ερημοποίησης, «σημαίνει υποβάθμιση των γαιών των ξηρών, ημίξηρων και ξηρών ύφυγρων περιοχών, προκαλούμενη από διάφορους παράγοντες συμπεριλαμβανομένων του κλίματος και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων». Με τον όρο «αντιμετώπιση της ερημοποίησης» εννοούνται όλες οι δραστηριότητες που αποσκοπούν στην πρόληψη και στον περιορισμό της υποβάθμισης των γαιών και στη βελτίωση των μερικώς υποβαθμισμένων γαιών. Η υποβάθμιση των γαιών σημαίνει απώλεια της βιολογικής και εν τέλει οικονομικής δραστηριότητας των γεωργικών εδαφών, των βοσκοτόπων και των δασικών εκτάσεων που προκαλείται από τη διάβρωση των εδαφών, τη χειροτέρευση των φυσικών και χημικών ιδιοτήτων τους και τη μακροχρόνια απώλεια της βλάστησής τους.
Οι φυσικοί παράγοντες που σχετίζονται στενά με την ερημοποίηση στην Ελλάδα είναι το κλίμα, η φυσιογραφία (το ανάγλυφο), η γεωλογία, το έδαφος και η υδρολογία. Όλοι αυτοί οι παράγοντες είναι δυσμενείς, αλλά ο παράγοντας που μπορεί να τις επιδεινώσει έντονα, είναι οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Έτσι οι όποιες προσπάθειες για την αντιμετώπιση της ερημοποίησης πρέπει να στραφούν κυρίως προς τη βελτίωση αυτού του παράγοντα.
Οι περιοχές στις οποίες οι κλιματικές παράμετροι ευνοούν την ερημοποίηση είναι οι ανατολικές περιοχές της Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδας και Θεσσαλίας, οι κεντρικές και νότιες περιοχές της Μακεδονίας, η κεντρική και ανατολική Κρήτη και τα νησιά του Αιγαίου.
Σε ό,τι αφορά τη φυσιογραφία οι περιοχές που ευνοούν την ερημοποίηση βρίσκονται σε ολόκληρη τη Χώρα και είναι οι νότιες και νοτιοδυτικές πλαγιές των ορεινών και λοφωδών περιοχών, στις οποίες δημιουργείται ξηροθερμικό περιβάλλον. Ως προς τη γεωλογία τα πετρώματα που κυρίως ευνοούν την ερημοποίηση είναι οι ασβεστόλιθοι που αφθονούν στην Ελλάδα. Αναφορικά με τα εδάφη, ερημοποίηση δημιουργείται σε εκείνα των οποίων η ικανότητα να συγκρατούν το νερό μειώνεται σημαντικά. Τέτοια εδάφη είναι αυτά που έχουν μικρό βάθος, το οποίο κυρίως μειώνεται λόγω της διάβρωσης, καθώς και εδάφη οι ιδιότητες των οποίων δεν επιτρέπουν τη διήθηση του νερού στα βαθύτερα στρώματα για διάφορους λόγους, όπως ο σχηματισμός κρούστας και η μικρή διηθητικότητά τους. Τέτοια εδάφη βρίσκονται πάνω σε πλαγιές με ασβεστούχο μητρικό υλικό (μάργα). Στις επίπεδες επιφάνειες τέτοιες δυσμενείς συνθήκες δημιουργούνται στα αλατούχα εδάφη. Στην Ελλάδα η έκταση που καλύπτουν τα αλατούχα εδάφη εκτιμάται σε 1 εκατ. στρ., ενώ η συνολική έκταση των εδαφών που με βάση τα κλιματικά δεδομένα βρίσκονται σε διάφορα στάδια ερημοποίησης ανέρχεται στο 30% της συνολικής έκτασης της Χώρας.
Σε ό,τι αφορά την υδρολογία από την οποία εξαρτάται το υδρολογικό ισοζύγιο που καθορίζει την επιρρέπεια στην ερημοποίηση, το ΕΣΔ αναφέρει τα ακόλουθα: Στο σύνολο της Χώρας οι υδάτινοι πόροι εκτιμώνται ως επαρκείς. Στην Ελλάδα οι ανανεώσιμες ποσότητες νερού εκτιμώνται σε 70 δισεκατ. m3 και η κατανάλωση 9 δισεκατ. m3 που αντιστοιχεί μόλις στο 13% του συνολικού δυναμικού. Δυστυχώς όμως η κατανομή των υδάτινων πόρων είναι πολύ ανομοιόμορφη με αποτέλεσμα να μην ικανοποιούνται οι καταναλωτικές ανάγκες στον επιθυμητό χρόνο. Έτσι οι καταναλώσεις ως ποσοστά των ανανεώσιμων ποσοτήτων νερού είναι 153% για την Αττική, 20% για την Ανατολική Πελοπόννησο, 25% για την Ανατολική Στερεά, για τη Θεσσαλία 30% και για την Κρήτη 18%. Οι αριθμοί αυτοί δείχνουν τα περιθώρια, αλλά και την ανάγκη λήψης κατάλληλων μέτρων για αξιοποίηση μεγαλύτερων ποσοστών από όσα παρέχει η φύση. Εκτός λοιπόν από την Αττική, όλες οι υπόλοιπες περιοχές της Χώρας έχουν πολύ μεγαλύτερες ποσότητες ανανεώσιμου νερού από εκείνες που καταναλώνονται. Σημειώνεται ότι οι απώλειες νερών με επιφανειακή απορροή, βαθιά διήθηση και υπόγεια ροή προς τη θάλασσα είναι σημαντικές στις πιο ευαίσθητες στην ερημοποίηση περιοχές. Υπό φυσικές συνθήκες, η υδρολογία δεν φαίνεται να ευνοεί την ερημοποίηση, κάτι που καταφέρνει σε έντονο βαθμό η επέμβαση του ανθρώπου μέσω της υπερκεμετάλλευσης των υδάτινων πόρων.
Σε ό,τι τέλος αφορά τον ανθρώπινο παράγοντα που φαίνεται να είναι ο πιο σημαντικός, αυτός αφορά την υπερεκμετάλλευση της φυτικής βιομάζας των επικλινών γαιών, και των υδάτινων πόρων με την αλόγιστη άρδευση και την αλλαγή χρήσης των γαιών που έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή της φυτοκάλυψης ή της «σφράγισης» των εδαφών, όπως π.χ. γίνεται με την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών συστημάτων.
Πώς όμως μπορεί να αντιμετωπισθεί το ύπουλο αυτό φαινόμενο; Το ΕΣΔ θέτει ως πρώτο στόχο στην κατεύθυνση αυτή, την καταγραφή των περιοχών που απειλούνται από ερημοποίηση. Σημειώνεται εδώ ότι μέχρι σήμερα έχουν υπάρξει γενικές εκτιμήσεις ως προς τον κίνδυνο ερημοποίησης των διαφόρων περιοχών της Χώρας. Για την εφαρμογή όμως μέτρων αντιμετώπισης της χρειάζονται χάρτες με λεπτομερή κλίμακα που μπορούν σχετικά εύκολα να δημιουργηθούν από τους υπάρχοντες εδαφολογικούς χάρτες, που μπορούν να συμπληρωθούν και επικαιροποιηθούν. Στη συνέχεια είναι απαραίτητη η αξιολόγηση της ύπαρξης ή μη πολιτικής που ακολουθείται και τα μέτρα που λαμβάνονται σήμερα, τα οποία θα καταλήξουν στην επεξεργασία και τη διαμόρφωση πολιτικών για τη λήψη θεσμικών, οικονομικών, κοινωνικών και τεχνικών μέτρων και τρόπων υλοποίησής τους. Όλα αυτά θα πρέπει να καταλήγουν στη διαμόρφωση και διατύπωση εθνικής στρατηγικής για την αειφόρο διαχείριση της γης με την ευρύτερη έννοια του όρου, που περιλαμβάνει τα εδάφη, τα νερά και τη βιοποικιλότητα. Επίσης πρέπει να γίνει αξιολόγηση του κινδύνου ερημοποίησης και διατύπωση προτεραιοτήτων στη λήψη μέτρων και άμεση έναρξη πιλοτικών δράσεων παίρνοντας υπόψη τη δημογραφική και κοινωνικο-οικονομική κατάσταση των περιοχών και την ανάγκη στήριξης για την ανάκαμψή τους, όπου αυτή έχει χειροτερεύσει. Τέλος ο σχεδιασμός ενός δικτύου παρακολούθησης για την έγκαιρη διάγνωση θεωρείται απαραίτητος.
Μία σημαντική πρόταση του ΕΣΔ για την επιτυχία του προτεινόμενου σχεδίου είναι οι πιλοτικές εφαρμογές που πρέπει να προηγηθούν πριν τη γενίκευση της εφαρμογής σε γενική κλίμακα. Σημειώνεται μία από τις προτεινόμενες περιοχές για πιλοτική εφαρμογή είναι και η Θεσσαλία.
Όλα τα παραπάνω εκτός από μία πολύ καλή οργάνωση, προϋποθέτουν και σημαντικές χρηματοδοτήσεις. Το ΕΣΔ προτείνει αυτές να αναζητηθούν στον κρατικό προϋπολογισμό, τις κοινοτικές επιχορηγήσεις, τη συμβολή των ωφελούμενων ομάδων και από ειδικές προσφορές. Στην αναμενόμενη επικαιροποίηση του ΕΣΔ ασφαλώς πρέπει να διερευνηθεί και η περίπτωση του Ταμείου Ανάκαμψης. Σε επόμενα άρθρα θα εξειδικευθούν περισσότερο τα σχετικά μέτρα για τη γεωργία και ειδικότερα για την Θεσσαλία.
*Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ Εδαφολογίας, ερευνητής, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (e-mail: christotsadilas@gmail.com).
