Στα Ομηρικά έπη αναφέρονται περίπου 150 φορές οι λέξεις «πάτρη» και «πατρίς» σε διάφορες πτώσεις. Από αυτές οι εκατό περίπου στην Οδύσσεια για ευνόητους λόγους. Εάν μάλιστα υπολογίσουμε και τις λέξεις «νόστος» και «νόστιμον ήμαρ», που είναι συνώνυμες της επιστροφής στην πατρίδα, θα διαπιστώσουμε ότι στη μεν Οδύσσεια απαντά ο νόστος πενήντα περίπου φορές και το νόστιμον ήμαρ ένδεκα, ενώ στην Ιλιάδα άλλες έξι φορές και συνεπώς συνολικά τα σημαίνοντα την πατρίδα υπερβαίνουν κατά πολύ τις 200 φορές! Γιατί το κάνει αυτό ο Όμηρος;
Είναι προφανές ότι πέρα από την αρετή της ανδρείας, την οποία συστηματικά καλλιεργεί ο Όμηρος προβάλλοντας και περιγράφοντας θαυμαστές πράξεις των ηρώων αμφοτέρων των στρατοπέδων, Ελλήνων και Τρώων, επιδιώκει να καλλιεργήσει και την αρετή της φιλοπατρίας προβάλλοντας ιδέες, αντιλήψεις και αποφθέγματα και από πλευράς Ελλήνων και από πλευράς Τρώων για να καλλιεργήσει σε κάθε αναγνώστη, μελετητή και ακροατή, ανεξαρτήτως εθνικότητας, την αρετή της αληθινής φιλοπατρίας (όχι τον σοβινισμό), ώστε ο Όμηρος αναδεικνύεται οικουμενικός διδάσκαλος και όχι ένας ποιητής περιορισμένος στα όρια του έθνους του. Είναι άλλωστε γνωστό ότι Ευρωπαίοι πανεπιστημιακοί μελετητές τον θεωρούν ως τον θεμελιωτή της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας.
Το πιο γνωστό βέβαια απόφθεγμα, σχετικό με την καλλιέργεια της φιλοπατρίας, στην Ιλιάδα, είναι αυτό, που ανεφώνησε ο αρχηγός των Τρώων Έκτωρ «εις οιωνός άριστος, αμύνεσθαι περί πάτρης» (Μ243). Βέβαια ο ποιητής είναι που βάζει στο στόμα του Έκτορα αυτήν την παροιμιώδη φράση, όταν οι επιτιθέμενοι Τρώες, βλέποντας ένα φίδι να ξεφεύγει από τα νύχια αετού και να πέφτει πάνω τους, δειλιάζουν και τότε παρεμβαίνει ο Έκτωρ για να διαλύσει τη δεισιδαίμονα αντίληψη και να τους εμψυχώσει. Αναδεικνύεται δ’ επί πλέον ο Εκτωρ πραγματικός ηγέτης ως «ρητήρ λόγων και πρηκτήρ έργων».
Κατ’ εξοχήν όμως η φιλοπατρία καλλιεργείται στην Οδύσσεια, όπου ο Οδυσσέας επιθυμεί «και καπνόν αποθρώσκοντα νοήσαι ης γαίης» κι ας πεθάνει. Διδάσκει δε ο ποιητής ότι δεν αρκεί η φιλοπατρία για την ειρηνική επάνοδο και διαβίωση στην πατρίδα, αλλ’ απαιτείται και η αρετή της φρονήσεως και της ανδρείας. Διά της φρονήσεως ο Οδυσσέας κατέστρωσε το σχέδιο εξόντωσης των μνηστήρων και διά της ανδρείας και ρώμης το υλοποίησεν επιτυχώς (ανδρεία=ισχύς της ψυχής, ρώμη=ισχύς του σώματος). Αλλωστε αν αποκάλυπτε ποιος είναι, οι μνηστήρες φυσικά θα τον εξόντωναν. Οι «αγαυοί» μνηστήρες (όπως μάλλον ειρωνικώς τους ονομάζει ο Όμηρος), μολονότι είχαν μπροστά τους τον ήρωα, που πολλάκις κατενίκησε ανδρείους και ρωμαλέους Τρώες και τελικά εξεπόρθησε την Τροία, εντούτοις δεν τον αντελήφθησαν. Αποδείχθηκαν «γκαβοί» -πιθανολογώ την ετυμολογία της λέξης εκ του «αγαυός» κατά δημώδη παραφθοράν. Εβλεπαν δηλ. έναν ευτελή ζητιάνο, όπως τον είχε μεταμορφώσει η Αθηνά. Μόνον όταν τον είδαν να στρέφει το τόξο του και να σκοτώνει τον Αντίνοο, κατάλαβαν. Ήταν όμως γι’αυτούς αργά…
*Ο Ι.Ν.Ηλιούδης είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης
