Ο παραδοσιακός θερισμός

Από τον Απόστολο Ποντίκα, δάσκαλο,
θεολόγο, φιλόλογο, Πολιτικών Επιστημών

«Αρχές του θεριστή, του δρεπανιού μας γιορτή
και τα άλογα στα αλώνια, καλπάζουν και ιδρώνουν»Ο Ιούνιος είναι ο πρώτος μήνας του καλοκαιριού και θεωρείται ότι προέρχεται από τη ρωμαϊκή θεά, Γιούνου, που αντιστοιχεί με τη θεά Ήρα. Στην ελληνική λαογραφία έχει αρκετές ονομασίες, όπως Θεριστής, Πρωτούλης, Αλυτσάτσης,

Ρινιαστής, Κερασάς και Λιοτρόπης, ενώ στις 21 του μηνός έχουμε το θερινό Ηλιοστάσιο. Ο μήνας αυτός είναι σημαντικός για τους γεωργούς, γιατί αρχίζει ο θερισμός των γεννημάτων. Ο θερισμός ή όπως αλλιώς, το θέρος, το θέρισμα, τα θέρη, αποτελούσε στην ελληνική γεωργική κοινωνία μια από τη σημαντική και επίπονη εργασία του καλοκαιριού. Η εργασία του θερισμού άρχιζε πρωί-πρωί και τελείωνε αργά το βράδυ, το λεγόμενο, νυχτοθέρι. Υπήρχε στις αγροτικές παραδοσιακές κοινότητες η αντίληψη, πρόληψη, να μη θερίζουν Τρίτη και Πέμπτη, για να μην τριφτούν τα στάχια. Αλλά, όμως, ούτε ήθελαν να τελειώνουν το Σάββατο. Σε ορισμένα μέρη παρατηρούσαν τις φάσεις της σελήνης και άρχιζαν τον θερισμό αμέσως μετά την πανσέληνο, που το φεγγάρι ήταν Καλόφεγγο. Το πρώτο στάχυ, αφού έκανε την προσευχή, έκοβε ο νοικοκύρης και στη συνέχεια άρχιζε ο ομαδικός θέρος. Τα τέσσερα πρώτα δεμάτια τα έστηναν σε σχήμα σταυρού για την ευλογία του χωραφιού και πολλοί θεωρούσαν ότι αυτά συμβόλιζαν τους Ευαγγελιστές. Οι θεριστές έδεναν τα στάχια γύρω από τη μέση για να μην τους πονάει όλο τον χρόνο η μέση. Τα στάχια που έκοβαν με το δρεπάνι, το οποίο ακόνιζαν με ειδικό ακονιστήρι, αποτελούσαν τις δραξιές, τα πιάσματα, χεριές, χεροβολιές και τα δεμάτια τα μετέφεραν στο αλώνι. Τα δεμάτια αυτά τα έκαναν θημωνιές. Η σημαντική εθιμολογία γύρω από τον θερισμό συνδέεται με το τέλος του, δηλαδή το ποθέρι, ξεθερίδια, ξεθερισμός, κ.λπ. Άφηναν και ορισμένα στάχια αθέριστα, για τη χαρά του χωραφιού, για την καρποφορία του χωραφιού, για τα πετεινά του ουρανού και για τους φτωχούς άλλων περιοχών. Πολλοί ακτήμονες, μόλις τέλειωνε ο κανονικός θερισμός έμπαιναν στα χωράφια και μάζευαν τα αθέριστα στάχια για να θρέψουν την οικογένειά τους. Άλλωστε, γνωστό είναι και το διήγημα του Αλ. Παπαδιαμάντη, «η Σταχτομαζώχτρα». Τα στάχια αυτά τα ονόμαζαν χωραφομοίρι, γένεια του αφεντικού, του χωραφιού ή δράκο, κ.λπ. Στην περιοχή της Κοζάνης, αλλά και σε ορισμένα χωριά της Ελασσόνας, υπήρχε ένα έθιμο για τα τελευταία στάχια. Μια γυναίκα έριχνε νερό στις ρίζες του δράκου και αφού τον ξερίζωναν οι θεριστές, τον έδεναν με κόκκινη κλωστή σε τρία μέρη, συμβολίζοντας τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας. Μετά, τον δράκο τον στόλιζαν με αγριολούλουδα και τον παρέδιδαν στον νοικοκύρη, με πολλές ευχές, για καλοφάγωμα και για καλύτερη σοδειά την άλλη χρονιά. Σε ορισμένα νησιά της πατρίδας μας, αλλά και στην Κύπρο υπήρχε με το τέλος του θερισμού, το παίξιμο του λελεκιού, που ήταν μια μικρή αναπαράσταση του θερισμού, αλλά και το παιχνίδι του λαγού και κυνηγού. Εξάλλου, στον θεσσαλικό χώρο και κυρίως στα γειτνιάζοντα χωράφια υπήρχε η άμιλλα των θεριστάδων, για την πρωτιά του τέλους του θερισμού, ώστε να κυνηγήσουν πρώτοι αυτοί τον λαγό. Το ίδιο έθιμο το κατέγραψα από μαθητές μου και στην περιοχή του Έβρου, οι οποίοι το έπαιξαν ύστερα από ευκαιριακή διδασκαλία για τα γεωργικά προϊόντα της περιοχής. Το κυνήγημα του λαγού σήμαινε ότι το χωράφι την επόμενη θεριστική περίοδο θα παρείχε πλουσιότερη συγκομιδή. Από ορισμένα στάχια έπλεκαν μια καλαίσθητη δέσμη, που την ονόμαζαν χτένι, σταυρό, ψαθίθι και την έβαζαν στο εικονοστάσι του σπιτιού και στη σπορά έριχναν και από τα ευλογημένα αυτά στάχια, στους κόκκους της σποράς. Εκτός από τον θερισμό των σιταριών, γινόταν και η συγκομιδή της βρίζας. Τα δεμάτια της βρίζας τα μάζευαν σε ένα πρόχειρο αλώνι, όπου με ένα ρόπαλο τα τίναζαν και στη συνέχεια μάζευαν τους κόκκους, τους οποίους κοσκίνιζαν και τους έβαζαν σε τσουβάλια. Τα κοτσάνια της βρίζας, το λεγόμενο σάλωμα, το χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή καλυβών, ως σκέπασμα και περιτύλιγμα. Στα έθιμα αυτά, σύμφωνα με ορισμένες ερμηνείες, υπόκειται η δοξασία ότι κάποιο πνεύμα που έχει σχέση με τη βλάστηση των σιτηρών κατοικεί στο χωράφι. Έτσι, ως έκφραση ευχαριστιών και θυσιών στο πνεύμα της βλάστησης θεωρήθηκαν και οι απαρχές από το πρώτο αλεύρι της χρονιάς. Στην περιοχή της Μακεδονίας από το πρώτο σιτάρι που αλέθανε, έκαναν ένα κουλούρι, το τζιτζιρόκλικο, το οποίο άφηναν στη βρύση του χωριού για τον καλοκαιρινό τεμπέλη, τραγουδιστή, τζίτζικα. Έτσι, αφού τελείωνε η καυτερή και επίπονη ημέρα, με τα ζώα, γύριζαν κατάκοποι στα σπίτια για λίγη ξεκούραση και να συνεχίσουν την επόμενη ημέρα στον ίδιο ρυθμό.