Η ουσία της ηθικής διά μέσου των αιώνων

Από την Αριστέα Κωστίμπα – Βαλιώτου, εκπαιδευτικό

Η ηθική από τους αρχαίους χρόνους αποτελούσε κλάδο της Φιλοσοφίας. Το περιεχόμενό της αφορούσε το ήθος του ανθρώπου. Δηλαδή τη μετουσίωση των διανοημάτων και των καταστάσεων της ψυχής του σε συμπεριφορές. Η διαμόρφωσή της ξεκίνησε από τη στιγμή που την ανθρώπινη σκέψη άρχισε να προβληματίζει η ανακάλυψη εκείνων των στοιχείων τα οποία οδηγούν στην ευδαιμονία, δηλαδή σε ουσιαστική ευτυχία. Η διερεύνηση της ουσίας της ηθικότητας ξεπρόβαλλε μετά τα ερωτήματα για τη δημιουργία του φυσικού κόσμου. Με το κύλισμα των χρόνων, η μυθική κοσμογονία έπαψε να συγκινεί και να ικανοποιεί τις ανθρώπινες διάνοιες. Από τότε που η παρατήρηση είχε αποθησαυρίσει πλούτο παραστάσεων, η κριτική ικανότητα είχε ακονιστεί και ο νους είχε ωριμάσει, οι ερμηνείες για την πλάση αναθεωρήθηκαν. Στην αρχή, σε περιορισμένο κύκλο λίγων πρωτοπόρων, ο ανθρώπινος στοχασμός με πυξίδα τον λογικό του οπλισμό άρχισε να υψώνει στη θέση της παλιάς, μια νέα κοσμοεικόνα. Οι μυθικές εξηγήσεις έχασαν τη λάμψη τους κάτω από το φως νεοφανών αναλύσεων και συνθέσεων. Βέβαια ο ελλαδικός χώρος δεν υπήρξε ο μοναδικός τόπος στον οποίο βρήκαν πρόσφορο έδαφος και άνθισαν μυθικές δοξασίες. Αίγυπτος, Ιράν, Κίνα, Ινδία είχαν να επιδείξουν θαυμάσιους μύθους με ηθικοπλαστικά στοιχεία. Οι πρώτες αμφισβητήσεις για τη μυθική ερμηνεία του κόσμου και για την ουσία της ηθικής είδαν το φως της δημοσιότητας στο τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα στα παράλια της Ιωνίας, της Σικελίας, της Κάτω Ιταλίας. Το περιεχόμενό τους τάραξε τα λιμνάζοντα νερά παρά τη σθεναρή αντίδραση ορισμένων ευνοημένων κοινωνικών ομάδων, οι οποίες από τον φόβο τυχόν απώλειας των προνομίων τους, από τις νέες θεωρήσεις, εξανέστησαν.
Παρ’ όλες τις αντιδράσεις όμως, η «δαιμόνια» ελληνική διάνοια πλουτίστηκε, οξύνθηκε, μεγαλούργησε. Οι μυθικές ερμηνείες για την ύλη και το πνεύμα, που είχαν ξεφυτρώσει από σπέρματα πολύ παλαιά, κοινά σε όλους τους ινδοευρωπαϊκούς λαούς, άρχισαν να ξεθωριάζουν από τη λάμψη του καινούργιου παραστατικού κύκλου του κοσμοπολίτικου ελληνισμού. Η ανήσυχη ελληνική ιδιοσυγκρασία, ασυμβίβαστη με τον ανιμισμό και τον ανθρωπομορφισμό της εποχής ασφυκτιούσε. Οι θελκτικές εικόνες όπου οι θεοί, νεράιδες, νύμφες, χαροκοπούσαν, πάλευαν, οργίζονταν, μισιούνταν, αγαπιόνταν, ασφαλώς γοήτευαν, αλλά λογική ερμηνεία και ικανοποίηση δεν προσέφεραν. Φτάνοντας έτσι στον 5ο π.Χ. αιώνα, ο ελληνικός κόσμος δέχτηκε από τη σωκρατική διδασκαλία ισχυρή ώθηση στον μηχανισμό της λογικής σκέψης, μεταθέτοντας το κέντρο του προβληματισμού από τον φυσικό κόσμο στην ηθικότητα και στην ψυχή του ανθρώπου.
Από την επίδραση των ιδεών του Σωκράτη δημιουργήθηκαν φιλοσοφικές σχολές με ιδιαίτερες θεωρίες η κάθε μία, αλλά αφετηρία κοινή. Τη Σωκρατική ηθική. Από την ίδια ηθική φιλοσοφία δέχτηκε βαθύ επηρεασμό και η νεότερη γενιά των στοχαστών. Descartes, Spinoza, Leibniz, Kant, Guyau στηρίζονται σε αναφορές του Σωκράτη. Αναδεικνύεται έτσι ότι η σωκρατική ηθική είναι θέμα με αληθινά πρωτεϊκή μορφή. Σαν το Leitmotiv, μιας πολύτροπης μουσικής συμφωνίας, όλο και ξαναγυρίζει με διάφορες παραλλαγές, αλλά με ολοκάθαρα τα βασικά χαρακτηριστικά του.
Η εξάπλωση της Χριστιανικής θρησκείας κυρίως τον 17ο αιώνα υπήρξε σημαντικότατο γεγονός όχι μόνο για την τύχη του ευρωπαϊκού, αλλά και του παγκόσμιου πολιτισμού. Οι διδαχές της βάθαιναν τις ηθικές συνειδήσεις, εμπλουτίζοντάς τες με ουσιαστικότερες αξίες. Το έμβλημα της χριστιανικής θεολογίας «fides quaerens intelectum», η πίστη οδηγεί τη νόηση, συνετέλεσε σε αλλαγές νοοτροπιών. Το κέντρο βάρους μετατέθηκε από τον νου στην καρδιά που θεωρείται το πλέον ευσυγκίνητο μέρος της ανθρώπινης υπόστασης. Έτσι, τώρα αυτή αποβαίνει ρυθμιστής της ηθικής συμπεριφοράς. Οι ανθρώπινες ενέργειες εξαρτώνται κυρίως από τη βούληση. Μια βούληση που καθοδηγείται και στηρίζεται στη φώτιση του Θεού και στο έλεός Του. Πιστεύεται ότι αυτή είναι η μόνη ικανή να οδηγήσει την ανθρώπινη σκέψη να βρει ανακούφιση στα ποικίλα προβλήματα που την ταλανίζουν. Η διδασκαλία του Ιησού, με τα πρωτάκουστα στην οικουμένη λόγια «αγαπάτε τους εχθρούς υμών, ευλογείτε τους καταρώντας υμάς, καλώς ποιείτε τους μισούντας υμάς», γεμάτα ανυπέρβλητο μεγαλείο, συνταράσσουν. Η εξάπλωση της θρησκείας Του προκαλεί διεξοδικότατη, αλλά ταυτόχρονα διαφοροποιημένη ερμηνεία των διδαχών Του. Η χριστιανική θεολογία διασπάται σε πολλά κομμάτια με ποικίλες ερμηνείες και αρκετές αντιθέσεις μεταξύ τους. Μέσα από το πλήθος των ιδεών η πεποίθηση ότι η ποιότητα της ηθικής ποικίλλει ανάλογα με τις επικρατούσες πολιτισμικές και πνευματικές συνθήκες κάθε εποχής, φαίνεται να διαμορφώνεται ισχυρή. Πιστεύεται ότι η διαφορετικότητα της ανθρώπινης ιδιοσυστασίας συμβάλλει στην αντίληψη της ουσίας του ηθικού και της οικειοποίησής του από το θυμικό των ανθρώπων, με ανόμοιο τρόπο. Βεβαίως η ουσία του ηθικού έχει καθοριστεί από όλες τις θρησκείες στον κόσμο. Με το περιεχόμενο της κάθε ηθικής όμως, αυτό που φωλιάζει στη συνείδηση και στην ψυχή του κάθε οπαδού δεν παρουσιάζει απόλυτη ταύτιση. Σε κάθε ανθρώπινο πλάσμα διαμορφώνεται ο δικός του ηθικός κώδικας με περισσότερη ή λιγότερη «λογική ή πίστη» και με αυτόν λειτουργεί. Γεννιέται έτσι το ερώτημα μήπως έχει διαχρονική ισχύ η ρήση του Πρωταγόρα «Πάντων χρημάτων μέτρον, άνθρωπος;». Και μήπως αυτή η διαφορετικότητα είναι σημαντικό στοιχείο που κρατά σε εγρήγορση τις ανήσυχες ανθρώπινες διάνοιες για προβληματισμούς και διερευνήσεις; Οι «βαθυστόχαστες» ερμηνείες περί ηθικής πλήθους ερευνητών δεν φαίνεται να έχουν δώσει απόλυτα και οικουμενικά κατανοητές και αποδεκτές απαντήσεις. Η αγάπη, η καλοσύνη, η αλληλεγγύη, η συγχωρητικότητα, η ταπεινοφροσύνη, η δικαιοσύνη είναι αξίες που διέπουν και πρέπει να διέπουν όλες τις ηθικές της οικουμένης. Η δυσκολία όμως έγκειται στην εφαρμογή τους…