Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com
Έχουν περάσει πάνω από είκοσι χρόνια, από τότε που η Λάρισα σταμάτησε ξαφνικά να ακούει τους χτύπους του ρολογιού της, το οποίο βρισκόταν επί αιώνες στον λόφο της Ακρόπολης, πάνω από τις κερκίδες του Αρχαίου Θεάτρου. Με την ευκαιρία των εργασιών της Ζ΄ Γενικής Συνέλευσης του σωματείου «ΔΙΑΖΩΜΑ», του οποίου προΐσταται ο πρώην υπουργός Πολιτισμού κ. Σταύρος Μπένος και οι οποίες θα ξεκινήσουν το επόμενο Σάββατο 20 Σεπτεμβρίουαπό το δικό μας θέατρο, θα ήταν επίκαιρο νακάνουμε μια σύντομη ιστορική αναφορά στο Ρολόι της Λάρισας, που το 1992, «ευρισκόμενο εν πλήρει λειτουργία», κρημνίσθηκε για να αποκαλυφθεί ο θησαυρός της πόλης μας, το μεγάλο Αρχαίο Θέατρο.
Η πρώτη αναφορά για την ύπαρξη ρολογιού στη Λάρισα ανάγεται στα 1668(1). Ο Τούρκος περιηγητής Evliya Celebi αναφέρει ότι: «...δίπλα στο Saat τζαμί (τζαμί του Ωρολογίου) σε ένα ψηλό κτίριο, βρίσκεται ένα ρολόι με καμπάνα, που ο χτύπος της ακούγεται μια μέρα δρόμο μακριά...». Αναφορά για το ρολόι βρίσκουμε επίσης το 1715 στο οδοιπορικό του Κωνσταντίνου Διοικητή(2), ο οποίος μας πληροφορεί ότι βρισκόταν στην αγορά, είχε τη μορφή ψηλού ξύλινου πύργου και η καμπάνα του χτυπούσε κάθε ώρα, το 1740 από τον Άγγλο ιερωμένοRichard Pocockeκαι το 1803 από τον Πρώσο ευγενή JakobBartholdy(3), ο οποίος αναφέρει ότι: «Κοντά στο πανδοχείο μας, προς το κέντρο της πόλης, βλέπουμε κάποιον ξύλινο πύργο με ένα ρολόι...». Επομένως για το πρώτο ρολόι της Λάρισας γνωρίζουμε ότι βρισκόταν στον λόφο, είχε ξύλινη κατασκευή με καμπάνες που ανήγγειλαν την ώρα, χωρίς ωροδείκτες.
Τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, πότε όμως ακριβώς μας είναι άγνωστο, κτίσθηκε από τους Τούρκους ψηλός πέτρινος πύργοςμε εξάγωνη βάση, στην ίδια περίπου θέση που ήταν και ο παλαιότερος ξύλινος πύργος. Πάνω στον κορμό του πύργου στηρίζονταν ο μεταλλικός πυργίσκος του ρολογιού ο οποίος είχε σχήμα κωνοειδές. Ο ιστορικός της Λάρισας Επαμεινώνδας Φαρμακίδης(4) αναφέρει ότι στη βάση του υπήρχε τουρκική επιγραφή η οποία ανέφερε ότι το ρολόι επισκευάσθηκε το 1836 με δαπάνες κάποιου Σεϊτ Ταχήρ Εφέντη.Την παρουσία του ρολογιού αυτού αναφέρουν πολλοί Έλληνες και ξένοι επισκέπτες της Λάρισας κατά τον 19ο αιώνα. Χαρακτηριστικά, ο Ιωάννης Λεονάρδος από τα Αμπελάκια γράφει το 1936 στο βιβλίο του «Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία» ότι : «Εδώ κτυπά και έν Κωδωνωρολόγιον τρόπον τινα, ολίγον σπάνιον άκουσμα εις την Τουρκίαν».Ο πυργίσκος του ρολογιού αυτού διακρίνεται από μακριά σε μερικές φωτογραφίες και χαρακτικά που χρονολογούνται από το 1880 μέχρι το 1890 περίπου. Αργότερα βέβαια έχουμε επιστολικά δελτάρια και φωτογραφίες μέχρι το 1915-1920 που το απεικονίζουν σχεδόν ολόκληρο. Και το ρολόι αυτό δεν είχε ωροδείκτες και η ώρα αναγγέλλονταν με ειδική κωδωνοκρουσία.
Το 1923, επί δημαρχίας Δημητρίου Παπαγεωργίου (1922-1924), το Δημοτικό Συμβούλιο ενέκρινε πίστωση 45.000 δραχμών «...δια την κατασκευήν και ανύψωσιν του παλαιού κτιρίου του πρώην Ωρολογίου της πόλεως»(5). Σύμφωνα με τον Επαμ. Φαρμακίδη στην κατασκευή αυτή συνέβαλε οικονομικά εκτός του Δήμου και ο Λαρισαίος έμπορος Ηλίας Κολέσκας. Σ’ αυτή την κατασκευή ουσιαστικά ο κορμός του ρολογιού διατηρήθηκε ο εξαγωνικός όπως ήταν, άλλαξε όμως εντελώς ο πυργίσκος της κορυφής, όπως φαίνεται και την φωτογραφία του Ιωάν. Κουμουνδούρου του 1935. Κατασκευάσθηκε λιθόκτιστος, τετράγωνος και με πολλά νεοκλασικά στοιχεία στην αρχιτεκτονική του. Τοποθετήθηκαν τέσσερα μεγάλα κυκλικά ρολόγια, ένα σε κάθε πλευρά, με ωροδείκτη, λεπτοδείκτη και αριθμούς με λατινικά στοιχεία. Ο πυργίσκος στο κάτω μέρος προστατευόταν περιμετρικά από μεταλλικό κιγκλίδωμα, το οποίο έδινε τη δυνατότητα προσπέλασης και παραμονής εργατών ή και επισκεπτών μέχρι το ύψος αυτό. Ο πυργίσκος ήταν στεγασμένος με έναν ιδιότυπο τρούλο, στη μέση του οποίου υπήρχε τετράπλευρη κατασκευή με ανοίγματα και από πάνω αλεξικέραυνο. Η όλη κατασκευή του πυργίσκου τελικά οδήγησε σε «ανύψωση», δηλαδή στην καθ’ ύψος αύξηση του ρολογιού, το οποίο δέσποζε λόγω και της θέσεώς του, απ’ όλες τις πλευρές της πόλης. Η ζωή του ρολογιού αυτού υπήρξε δυστυχώς σύντομη. Διήρκησε λιγότερο από μια εικοσαετία. Με τον σεισμό της 1ης Μαρτίου 1941 κατέπεσε εντελώς ο πυργίσκος και μέρος από το επάνω τμήμα του κορμού και μεταπολεμικά κατεδαφίσθηκε. Όμως τα υπολείμματα της θεμελίωσής του παρέμειναν και τελικά εντοπίσθηκαν το 1992, όταν καθαρίσθηκαν όλες οι επιχωματώσεις οι οποίες κάλυπταν το αρχαίο θέατρο.
Ο καταστροφικός σεισμός στάθηκε η αιτία να μείνει επί μία δεκαετία η Λάρισα χωρίς ρολόι. Μεσολάβησε η κατοχή, η πείνα, ο εμφύλιος και επί δημαρχίας Δημητρίου Καραθάνου(6) (1951-1954) τέθηκε το ζήτημα ανέγερσης νέου. Κατά τη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου της 5ης Νοεμβρίου 1951,συζητήθηκεμεταξύ άλλων θεμάτων και το ζήτημα της «...κατασκευής Ωρολογίου της πόλεως, το οποίον είχε κρημνισθεί από τον σεισμόν». Η μελέτη του ανατέθηκε στον πολιτικό μηχανικό Νικόλαο Βασ. Μίχο. Έτσι το 1952, δίπλα από τα θεμέλια του πύργου του παλιού, υψώθηκε το νέο λευκό ψηλόλιγνο ρολόι. Κατασκευαστικά είχε τετράγωνη βάση και κάθε πλευρά του είχε μήκος περίπου τρία μέτρα, ενώ το ύψος του έφθανε τα 18,5 μέτρα και ήταν από οπλισμένο σκυρόδεμα. Οι περισσότεροι το θυμόμαστε στοργικά, φωτογραφηθήκαμε δίπλα του, ανεβήκαμε και παίξαμε στα σκαλιά της βάσης του και ακούσαμε τους δυνατούς χτύπους του «Καραθάνου», όπως είχε εντυπωθεί στη σκέψη και στη συνείδηση κάθε Λαρισαίου το όνομά του. Έζησε σαράντα χρόνια. Τον Σεπτέμβριο του 1992 κατεδαφίσθηκε αναγκαστικά. Είχε ξεκινήσει η διαδικασία αποκάλυψης του αρχαίου θεάτρου και η παρουσία του στην περιοχή του επιθεάτρου προδιέγραψε την τύχη του. Από τότε το ρολόι, το σύμβολο αυτό της Λάρισας για 450 χρόνια, όσα βέβαια εντόπισε η ιστορική έρευνα, σίγησε...
Συμπερασματικά λοιπόν μπορούμε να αναφέρουμε, με κάθε επιφύλαξη βέβαια, ότι κατά την διάρκεια των 450 χρόνων που έχουμε πληροφορίες για την ύπαρξη ρολογιού στη Λάρισα, εντοπίζονται συνολικά τέσσερες κατασκευές, διαφορετικές σε μορφή αλλά πάντα στην ίδια σχεδόν θέση:
--Το πρώτο, πριν από το 1668 μέχρι το 1820 περίπου και ήταν ξύλινο.
--Το δεύτερο από το 1820 περίπου μέχρι το 1924, λιθόκτιστο.
--Το τρίτο από το 1924 μέχρι το 1941. Το δεύτερο και το τρίτο είχαν κοινό κορμό, αλλά διέφεραν ουσιαστικά τόσο στην κατασκευή του πυργίσκου όσο και στο γεγονός ότι το τρίτο ρολόι έφερε και δείκτες.
--Το τέταρτο από το 1952 μέχρι το 1992.Ήταν από μπετόν και καταστράφηκε για ευγενή σκοπό.
Ορισμένες προσπάθειες που έγιναν το 1998 για την ανέγερση νέου, σε άλλο χώρο στον λόφο, δεν είχαν ευτυχή κατάληξη και δεν προχώρησαν. Φαίνεται πως η σύγχρονη τεχνολογία που άλωσε τη ζωή των σημερινών ανθρώπων, προφανώς θεώρησε περιττή ή μη αναγκαία την κατασκευή του.
---------------------------------
(1). Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Θεσσαλία στο οδοιπορικό του περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή (1668), Λάρισα (2001) σελ. 42. Τη χρονική αυτή περίοδο (1669) βρισκόταν στη Λάρισα ο Σουλτάνος Μωάμεθ Δ΄. Για την παρουσία του εδώέχουμε μαρτυρίες από διάφορους περιηγητές που βρέθηκαν τότε στη Λάρισα, όπως οι EdwardBrown, Robert de Dreux, DelaGuilletiere,αλλά κανένας απ’ αυτούς δεν κάνει κάποια αναφορά για το ρολόι. (2). Dioiketes Constantine,Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1715, μετάφραση Μιχάλης Χατζηγιάννης, Θεσσαλικό Ημερολόγιο, τόμ. 23 (1993) σελ. 12-17. Ο Κων. Διοικητής ήταν Έλληνας λόγιος και αξιωματικός στη φρουρά του ηγεμόνα της Βλαχίας και επισκέφθηκε τον ελληνικό χώρο με εντολή του ηγεμόνα Στέφανου Κατακουζηνού.
(3). Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Η Λάρισα στα χαρακτικά των Ευρωπαίων περιηγητών 16ος-19ος αιώνας, Λάρισα (2006) σ. 44.
(4). Φαρμακίδης Επαμεινώνδας, Η Λάρισα, από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881), Βόλος (1926) σελ. 10.
(5). Καλογιάννης Βάσος, Η χρυσή Βίβλος του Δήμου Λαρίσης. Από την μακραίωνη ιστορία της θεσσαλικής πρωτευούσης, Λάρισα (1963) σελ.221. Από τα Πρακτικά της συνεδρίασης του Δημοτικού Συμβουλίου της 27ης Ιανουαρίου 1923.
(6). Ο Δημήτριος Καραθάνος γεννήθηκε το 1899 στην Καρδίτσα, αλλά σε νεαρή ηλικία μετακόμισεστη Λάρισαοικογενειακώς. Ο πατέρας του ήταν φαρμακοποιός και ο ίδιος ακολούθησε τα επαγγελματικά βήματά του, διατηρώντας φαρμακείο στην πόλη μας. Συγχρόνως όμως αναμίχθηκε έντονα στην κοινωνική και αθλητική ζωή, αλλά και σε κάθε φιλοπρόοδη κίνηση της Λάρισας. Στις δημοτικές εκλογές του 1951 πλειοψήφησε ο συνδυασμός του και εξελέγη δήμαρχος. Πέθανε στις 17 Μαρτίου 1954, σε ηλικία 55 ετών ως δήμαρχος, από καρδιακό νόσημα.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΘ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
nikapap@hotmail.com
Το προπολεμικό ρολόι της Λάρισας σε μια χιονισμένη ημέρα του 1935.
Λεπτομέρεια από κάρτα του φωτογράφου Ι. Κουμουνδούρου.
