Οδησσός και Φιλική Εταιρεία

Από τον Απόστολο Ποντίκα, δάσκαλο, φιλόλογο, θεολόγο,

Πολιτικών ΕπιστημώνΟ πόλεμος σήμερα στην Ουκρανία, στην ελληνική Μαριούπολη και στην Οδησσό, φέρνει στη μνήμη μας τον Ελληνισμό πριν από αρκετά χρόνια και την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας. Είναι δύο πόλεις σύμβολα του ελληνισμού.
Η πολιτική και οικονομική κατάσταση του ελληνισμού την εποχή της προετοιμασίας της Φιλικής Εταιρείας άλλαξε αρκετά, μετά τα Ορλωφικά γεγονότα. Η Φιλική Εταιρεία ιδρύεται στις 14 Σεπτεμβρίου, ημέρα του Σταυρού στην Οδησσό. Είναι η περίοδος που στην Ευρώπη επικράτησαν οι ιδέες της Ιεράς Συμμαχίας στη Βιέννη και ατόνησαν οι φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης. Το 1814 είναι η χρονιά κατά την οποία ο Νικόλαος Σκουφάς, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ και ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ο οποίος με την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας ανέλαβε τη θέση του ταμία και του γραμματέα, με το ψευδώνυμο Θεοδωρίδης. Γνωρίστηκε με δύο Έλληνες Ηπειρώτες εμπόρους, με τους οποίους ίδρυσε εμπορική εταιρεία. Αυτοί έκριναν αναγκαίο να μεταλαμπαδεύσουν στους υπόδουλους Έλληνες την ιδέα της επανάστασης. Αποφάσισαν την ίδρυση μιας μυστικής εταιρείας, σύμφωνα με τα μασονικά πρότυπα, που αποσκοπούσε στην απελευθέρωση του υπόδουλου ελληνισμού. Επίσης, ένας ακόμα στόχος ήταν να ενωθούν κάτω από τον κοινό αγώνα της οργάνωσης όλες οι τάξεις του ελληνισμού, για την απελευθέρωση του έθνους.
Την περίοδο προετοιμασίας της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας, έπαιξε σημαντικό ρόλο ο Ρήγας Φεραίος με το πολυσχιδές έργο του που σκόπευε στην πνευματική αφύπνιση του υπόδουλου γένους. Η όλη στάση του Ρήγα ήταν επαναστατική και γενικότερα ο ρόλος του ήταν εθνικός με έντονο το επαναστατικό στοιχείο. Πρώτος αυτός συνέλαβε την ιδέα της συνεργασίας μεταξύ των λαών της βαλκανικής χερσονήσου. Το γεγονός ότι συμμετείχε ενεργά η αστική τάξη στον απελευθερωτικό αγώνα, αποτελεί αιτία για την ίδρυση, αλλά και για την ανάπτυξη της Φιλικής Εταιρείας. Η θέληση των ιδρυτών ήταν η σύσταση της Εταιρείας, η οποία θα αποτελούσε την ενοποιό δύναμη που θα οργάνωνε τη δράση των δυνάμεων των υπόδουλων Ελλήνων. Βασικός στόχος των πρωτεργατών της οργάνωσης ήταν η ανεύρεση οικονομικών πόρων, γεγονός που τους ώθησε να αποταθούν αρχικά στους Έλληνες εμπόρους των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού. Δυστυχώς, τόσο ο ελληνικός εμπορικός κόσμος της Μόσχας, όσο και της Οδησσού διατήρησε μια αδιάφορη στάση. Επίσης, οι ξένοι έμποροι δεν επιθυμούσαν να αλλάξει το πολιτικό σκηνικό, γιατί φοβόταν για το μέλλον τους και την ελευθερία κινήσεων των πλοίων τους σε σημαντικά λιμάνια, όπως αυτό της Σμύρνης. Εξάλλου, οι συγκρούσεις των ελληνικών πλοίων με τα τουρκικά μετά την εξέγερση θα δυσκόλευε τον εμπορικό στόλο των ξένων κρατών, παρόλο που αρκετές από αυτές ήταν αποδείχτηκαν νικηφόρες για τους Έλληνες. Βέβαια, υπήρξαν αρκετοί Φιλέλληνες που εκτίμησαν τη δράση και τους στόχους της Φιλικής Εταιρείας και οι οποίοι προέρχονταν από άλλους χώρους πέραν του εμπορίου.
Σταδιακά άνοιγε ο χώρος της Φιλικής Εταιρείας και μέχρι το 1820 μυήθηκαν στην οργάνωση σημαντικά πρόσωπα, όπως, ο Άνθιμος Γαζής, ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος, ο Γρηγόριος Λεβέντης, ο Α. Κομιτόπουλος, καθώς και αρκετοί κληρικοί. Η Φιλική Εταιρεία δέχτηκε γενικά στους κόλπους της μέλη από όλα τα κοινωνικά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας. Στηρίχτηκε στις μεθόδους οργάνωσης αντίστοιχων ευρωπαϊκών μυστικών οργανώσεων, ενώ παράλληλα ακολούθησε μια πρωτότυπη οργάνωση, που την επέκτεινε όχι μόνο εντός των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και εκτός αυτής.
Όσοι επρόκειτο να μπουν στην Εταιρεία, ορκίζονταν από ιερέα πάνω στο Ιερό Ευαγγέλιο για την πίστη τους και την αφοσίωσή τους σ’ αυτήν και διατελούσαν οιονεί κατηχούμενοι. Ιδρυτές της ήταν ο Ν. Σκουφάς, ο Ξάνθος και Τσακάλωφ και το 1820 μυήθηκε και ο Ανθ. Γαζής. Οι Φιλικοί εργάστηκαν άοκνα για την επίτευξη των στόχων της Εταιρείας κατά την προεπαναστατική περίοδο. Βέβαια, τα μέλη της οργάνωσης συνέβαλαν τα μέγιστα στην καλλιέργεια του Φιλελληνισμού. Ο Φιλελληνισμός ως σκέψη και πρακτική των Ευρωπαίων, επικεντρωνόταν στη συμπαράσταση των Ελλήνων που αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία τους. Η συμπαράσταση αυτή μεταφραζόταν ως οικονομική και υλική ενίσχυση, αλλά σημειώνονταν πλέον και στο διπλωματικό επίπεδο. Οι Φιλικοί προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν στο έπακρο τον φιλελληνισμό, προκειμένου να εξασφαλίσουν οφέλη για την επανάσταση σε όλα τα επίπεδα, που θα εξασφάλιζαν, καλύτερα αποτελέσματα για τον αγώνα.
Η δράση των Φιλικών ήταν σημαντική, αφού κατάφεραν να συγκεντρώσουν οικονομικά ποσά που θα τους εξασφάλιζαν την αγορά όπλων και άλλων αναγκαίων για την επανάσταση. Η Εταιρεία των Φιλικών μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, αποτέλεσε τον πυρήνα της επαναστατικής προετοιμασίας. Η Φιλική Εταιρεία είχε καθαρά πολιτικό χαρακτήρα. Επίσης, το μέρος όπου ιδρύθηκε η οργάνωση, αποτελεί από μόνο του μια πολιτική ευρηματική κίνηση. Η Οδησσός την εποχή αυτήν είναι το σπουδαιότερο εμπορικό κέντρο της Ρωσίας, ένα μέρος όπου συναντιούνται τα ελληνικά και ρωσικά συμφέροντα. Με αυτόν τον τρόπο αποφεύγονταν και ο κατακερματισμός του υπάρχοντος δυναμικού. Γι’ αυτό ακριβώς, τα ιδρυτικά μέλη της Εταιρείας εργάζονταν αρκετά, προκειμένου να δεχτούν στους κόλπους της οργάνωσης σημαίνοντες Έλληνες.