Πώς χάθηκε η Μεγάλη Ιδέα

Θέλουμε δεν θέλουμε η πολυτάλαντη εθνική ιδεολογία που έγινε όραμα έθνους ολάκερου, σύνθημα εθνικό, δύναμη ψυχοκινητική, αλλά ενίοτε και μέσο αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης από καθημερινά και δυσβάσταχτα προβλήματα -ιστορικά, πολιτικά και εθνικά- κατά το

πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα συμπορεύεται ως έκφραση και πρακτική με την εξωτερική πολιτική του μεγάλου οραματιστή, αλλά και κατεξοχήν ρεαλιστή πολιτικού της Νεότερης Ελλάδας, του Ελευθέριου Βενιζέλου.
Κι είναι μια πολιτική που διαμορφώθηκε κατ’ ανάγκη μέσα στο πλαίσιο της διεθνούς σύγκρουσης συμφερόντων. Πράγμα που σημαίνει ότι η πραγμάτωση των μεγαλοϊδεατικών σχεδίων των Ελλήνων σήμαινε σύγκρουση με την Οθωμανική αυτοκρατορία υπό τα όμματα των μεγάλων δυνάμεων, που με διαθέσεις αντικρουόμενες μεν, βουλιμικές δε, έχουν και πάλι επενδύσει πάνω σε μια τέτοια σύγκρουση. Κι όλα αυτά μέσα στο πλαίσιο του φονικότατου Α’ Παγκοσμίου, που μαίνεται η εξέλιξή του, που η λήξη του έχει προδιαγραφεί, και που η δικαιολόγησή του είναι ήδη έτοιμη μέσα στη διακήρυξη του Αμερικανού προέδρου Ουίλσον με 14 σημεία μάλιστα, για τα οποία ειρωνευόμενος ο Γάλλος πρωθυπουργός Κλεμανσό θα πει: «Τουλάχιστον ο καλός Θεός έστειλε 10 εντολές. Ο Ουίλσον 14!».
Και σαν δεν μας έφταναν όλα αυτά, πετάχτηκαν και κάποιοι κοινωνικοί επιστήμονες να πουν ότι ο Α’ Παγκόσμιος είναι γέννημα της κρίσης της Δημοκρατίας! Σωστά! Ήθελαν, βλέπεις, κάποιοι να δουν πώς θα περπατήσει το φρούτο του εθνικοσοσιαλισμού. Και είδαμε πώς περπάτησε...
Τίποτα λοιπόν απ’ αυτά δεν ήταν. Ήταν μόνον η κρίση που γεννήθηκε μέσα από την οικονομική διείσδυση της Γερμανίας στην πετρελαιοφόρα περιοχή της Μέσης Ανατολής ύστερα από την κατασκευή του υπεριρανικού σιδηροδρόμου! Kαι που η κατασκευή αυτή συνοδευόταν από την άδεια έρευνας κι εκμετάλλευσης του υπεδάφους σε μια ζώνη πλάτους 8 χιλιομέτρων εκατέρωθεν της γραμμής. Τώρα αν κανείς έχει την απορία να μας ρωτήσει γιατί αυτή η γραμμή πέρασε απ’ αρχής μέχρι τέλους μέσα από πετρελαιοπηγές, τότε απλώς θα του απαντήσουμε ότι και οι μεγαλύτερες εταιρείες κάνουν τέτοια λάθη...
Και το κακό είναι ότι η εν λόγω περιοχή άνηκε στην τότε κραταιά και χαϊδεμένη από τους Αγγλογάλλους Οθωμανική αυτοκρατορία. Άρα οι παρείσακτοι Γερμανοί, έκαμαν ό,τι έκαμαν, πήραν ό,τι πήραν, καιρός για να τα μαζεύουν και να φεύγουν! Το κακό παραέγινε και αν δεν το αντιλαμβάνονται ότι οι ειρηνικές συμφωνίες δεν αρκούν, τότε υπάρχει και η τακτική που δεν μπορεί κάνεις να παίζει «εν ου παικτοίς». Υπάρχουν αποικιακοί ανταγωνιστές, οικονομική διείσδυση, διομολογήσεις, επιβολή του ωμού δίκαιου του ισχυρότερου μέσα στο οποίο η διπλωματία δεν εκφράζεται με συναισθήματα, αλλά με γυμνό τρίξιμο των δοντιών. Ήρθε η ώρα πλέον οι Αγγλογάλλοι να σταματήσουν τις θωπείες των προς την Τουρκία να διαμελίσουν την ετοιμόρροπη ήδη Οθ. αυτοκρατορία.
Και σαν να μην έφταναν τότε οι Γερμανοί, προς το τέλος του 19ου αιώνα εμφανίζονται και άλλοι ανταπαιτητές: Ιαπωνία, Ιταλία, ΗΠΑ. Υπάρχουν και οι Ρώσοι που δεν παύουν να ονειρεύονται την κάθοδο στη Μεσόγειο. Υπάρχει και η Αυστροουγγαρία. Τα πράγματα πρέπει να ξεκαθαρίσουν. Οι αιτίες έχουν συσσωρευτεί. Μια αφορμή δεν θα μπορέσουμε να βρούμε; Τάχα χάθηκε ο κόσμος ή το βαλκανικό μέτωπο με μια δολοφονία ενός πρίγκιπα στο Σεράγεβο. Δόξα τω Θεώ, οι πριγκιπικοί οίκοι... σε καθημερινή βάση παράγουν πρίγκιπες και πρίγκιπες. Τα μέτωπα είναι έτοιμα. Οι κεντρικές αυτοκρατορίες (Γερμάνια, Αυστροουγγαρία) από τη μια και οι χώρες της εγκάρδιας συνεννόησης απ’ την άλλη (Άγγλοι, Γάλλοι, Ρώσοι)... Τώρα κατά πόσο εγκάρδια συνεννοούνταν, αυτό είναι αλλουνού παπά βαγγέλιο...
Οι συνθήκες υπογράφονταν, οι χώρες αλληλοϋποβλέπονταν, τα στρατεύματα εμάχοντο. Και το 1914 οι δυνατοί της γης, υπό τη διαιτησία των ΗΠΑ έριξαν την ανθρωπότητα σε ωκεανούς αίματος, ώσπου τον σταμάτησαν το 1918, οπότε γονάτισαν την Οθ. αυτοκρατορία οι αναμενόμενοι νικητές της Αντάντ και στο λιμάνι Μούδρος της Λήμνου εξανάγκασαν τη σουλτανική κυβέρνηση να υπογράψει τη διάλυση και την παράδοση της αυτοκρατορίας στους συμμάχους.
Τα έθνη που την αποτελούσαν ως τώρα, σύμφωνα με την αρχή της αυτοδιάθεσης Ουίλσον, διεκδικούν την αυτονομία των εδαφών τους. Το ίδιο και η Τουρκία. Το ίδιο και η Ελλάδα, η Αρμενία, η Συρία, η Μεσοποταμία. Στο μεταξύ η Αντάντ δέχτηκε το 1915 ως τέταρτο μέλος την Ιταλία με υποσχέσεις παραχώρησης εδαφών μετά τον πόλεμο. Αλλά το 1917 αποχωρεί η Ρωσία εξαιτίας της κομμουνιστικής Επανάστασης και αναλαμβάνει τη θέση της η Ελλάδα.
Και η Ελλάδα μέσα σ’ αυτήν τη δίνη ζει και ζένεται με τη Μεγάλη Ιδέα. Κέρδισε εδαφικά ό,τι κέρδισε με τους Βαλκανικούς και της άνοιξε η όρεξη. Έτσι το 1917, μόλις αποχώρησε η Ρωσία από την Αντάντ, έτρεξε να πάρει τη θέση του 4ου μέλους με υποσχέσεις των Άγγλων ότι, μετά τον πόλεμο, θα της δοθούν αυτά που θα ζητήσει, εφόσον τα δικαιούται. Δεν θα προσέξει όμως ή θα κάνει πως δεν το καταλάβαινε η τότε πολιτική ηγεσία ότι τα ίδια εδάφη οι Αγγλογάλλοι δύο χρόνια πριν τα είχαν τάξει στους Ιταλούς. Κακό και το ένα, χειρότερο και το άλλο.
Όμως δεν μπορούμε να στηρίξουμε την ιστορία πάνω στα αν. Το τι θα γινόταν τελικά αν ίσχυε το ένα και δεν ίσχυε το άλλο, ή αν ο Βενιζέλος ακολουθούσε ετούτο ή εκείνο, ή αν δεν υπήρχε ο εθνικός διχασμός ή... ή..., αν το ακολουθήσουμε μονάχα στο κενό θα πέσουμε. Ας βαδίσουμε, λοιπόν, βάσει της πραγματικότητας κι ας δεχτούμε τελικά ότι τη στιγμή που οι Ευρωπαίοι έτσι κι αλλιώς θα έπαιρναν αυτό που ήθελαν, οι Τούρκοι εθνικιστές κατάλαβαν το τι τους ξημερώνει κι αγωνίστηκαν να το διεκδικήσουν και να το κρατήσουν, εμείς θα έπρεπε να είμαστε πιο προσεκτικοί στις κινήσεις μας, λιγότερο ευκολόπιστοι σε συμμάχους δοκιμασμένους κατά κόρον και γνώστες ότι η διπλωματία είναι γυμνή από συναισθήματα και κινείται πάνω στην ψυχρή λογική των συμφερόντων.
Και εν τέλει για το φιλότιμο και την ιστορική συνείδηση του Έλληνα: Μεγάλη Ιδέα για τους ελεύθερους Έλληνες ήταν η επιθυμία απελευθέρωσης των αλύτρωτων αδελφών, που ζούσαν σε κατεχόμενα εδάφη. Για τους αλύτρωτους ήταν η ένωση με ελεύθερο ελληνικό κράτος. Για όλους σκεπάστηκε με μια νεφελώδη φαντασία πως θα πάρουμε την Πόλη, πως θα φτάσουμε στην κόκκινη μηλιά, πως τούτο, πως κείνο...
Επί τη ευκαιρία: Ως όραμα ξεκίνησε το 1827 από τον Ι. Καποδίστρια. Τη σφετερίστηκε το 1843 ο σφετεριστής των πάντων Κωλέττης. Περπάτησε αρκετές δεκαετίες ως εθνικό κίνητρο της Ελλάδας των «δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Ήρθε πολύ κοντά -από συμβατική άποψη- στην πραγμάτωσή της με την ψευτοσυνθήκη των Σεβρών (την υπέγραψε ο οραματιστής Βενιζέλος), ώσπου τερμάτιζε οριστικά τη σταδιοδρομία της (την αποδέχτηκε ο ρεαλιστής Βενιζέλος) με τη συνθήκη της Λωζάνης, 1923. Η ενοποίηση των δύο πλευρών του Αιγαίου με όσα πλεονεκτήματα -εθνικά, οικονομικά, πολιτισμικά και φυλετικά- θα μπορούσε να συνεπάγεται μια τέτοια ενοποίηση, ναυάγησε μαζί με τη Μεγάλη Ιδέα στα παράλια της Σμύρνης. Και την ενοποίηση αυτή δεν επρόκειτο και δεν πρόκειται να την αναστήσουν ούτε τα διπλωματικά σύμφωνα φιλίας, ούτε οι νοσταλγικές χαμένες πατρίδες, ούτε καμιά ιδεολογική στροφή στην ελληνικότητα.
Για την Ομάδα Ιστορικής
Έρευνας Αγιάς
«Δημ. Αγραφιώτης»
Οδυσσέας Β. Τσιντζιράκος