Η νοητική υστέρηση του ανθρώπου

Από την Αριστέα Κωστίμπα - Βαλιώτου

Νοητική υστέρηση ή ανεπάρκεια είναι όρος που χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια κατάσταση ανθρώπινης νοητικής ανάπτυξης κατώτερης του μέσου όρου. Η παρουσιαζόμενη κατωτερότητα είναι δυνατόν να υφίσταται κατά τη γέννηση του ατόμου ή να προκληθεί μετά τον τοκετό. Βασικό δε χαρακτηριστικό της θεωρείται η περιορισμένη νοημοσύνη του ανθρώπου που τη φέρει.
Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα πορίσματα η νοημοσύνη θεωρείται σαν γνωστική λειτουργία και ταυτόχρονα σαν πολύπλοκη ψυχική διεργασία. Δηλαδή είναι η ικανότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου μέσω εξειδικευμένων πνευματικών ενεργειών να αποκτά νέες εμπειρίες, να διδάσκεται από αυτές και με την παράλληλη χρησιμοποίηση των προηγούμενων γνώσεών του, να λύνει προβλήματα που θέτουν αυτές οι εμπειρίες.
Η ύπαρξη ατομικών διαφορών στη νοημοσύνη είναι εμπειρικά γνωστή από τους αρχαιότατους χρόνους. Αυτές είναι σχετικά μικρές κατά τη στιγμή της γέννησης. Προοδευτικά, όμως, αυξάνονται, για να φτάσουν σε μια ατέρμονη ποικιλία κατά την ενηλικίωση τέτοιου βαθμού και είδους μέχρι του σημείου να μην υπάρχουν στον κόσμο, ούτε δύο άνθρωποι με απολύτως ταυτόσημα ψυχονοητικά χαρακτηριστικά. Ένας τόσο μεγάλος αριθμός ατομικών διαφορών είναι απόλυτα αναμενόμενος για ένα πλάσμα τόσο πολύπλοκο και ιδιαιτέρως ξεχωριστό, όπως είναι ο άνθρωπος. Οι θαυμαστές βιολογικές διεργασίες της μείωσης οι οποίες συμβάλλουν στη δημιουργία κυτταρικών διαφοροποιήσεων, σε συνεργασία με τη διαφορετικού είδους επίδραση του κοινωνικού περιβάλλοντος, διαμορφώνουν την ποικιλία όλων των χαρακτηριστικών του ανθρώπινου είδους στον σωματικό, ψυχικό και πνευματικό τομέα.
Έρευνες σε διεθνές επίπεδο έχουν καταδείξει ότι το ποσοστό της υπάρχουσας νοητικής υστέρησης στον γενικό πληθυσμό κυμαίνεται μεταξύ του 3% ή του 5% περίπου. Η αμιγής νοητική υστέρηση δεν συγκαταλέγεται ούτε στις σωματικές, ούτε στις ψυχικές νόσους. Είναι κατάσταση που συνοδεύει το άτομο από την ενδομήτρια ζωή ή από τη γέννησή του, πιθανόν λόγω μιας σοβαρής αρρώστιας ή τραυματισμού.
Έχει διαπιστωθεί ότι κύριο χαρακτηριστικό της νοητικής υστέρησης είναι η ατέλεια βασικών γνωστικών λειτουργιών. Από αυτές εκπορεύονται ποικίλες διαταραχές και μειονεξίες, οι οποίες δημιουργούν εμπόδια στην ανεξαρτησία και προσαρμογή του πάσχοντος ατόμου στις κοινωνικές απαιτήσεις και δεοντολογίες. Και η παρουσιαζόμενη δυσκολία συμφωνίας, για έναν γενικά αποδεκτό ορισμό της νοητικής υστέρησης, οφείλεται κυρίως στο γεγονός της έλλειψης κοινών χαρακτηριστικών στο σύνολο των πασχόντων ατόμων. Διότι τα άτομα με νοητική υστέρηση αποτελούν ανομοιογενή ομάδα. Οι υπάρχουσες διαφοροποιήσεις τους αφορούν πολλές παραμέτρους, όπως τα αίτια, τον βαθμό υστέρησης, το πλήθος και το είδος των πρωτογενών διαταραχών κ.λπ. Εύλογο είναι επομένως, η παρουσιαζόμενη παθολογική κατάσταση, να οδηγεί στην ανάγκη προσπάθειας των ερευνητών για εξάλειψη ή μείωσή της. Η σοβαρότητά της, να παρακινεί σε συστηματικότερη έρευνα για αύξηση της αποτελεσματικότητας των παρεχομένων ιατρικών ψυχολογικών και παιδαγωγικών παρεμβάσεων.
Αναμφίβολα, η ανάγκη ευχερέστερης έρευνας και μελέτης της νοητικής υστέρησης συνετέλεσε στη δημιουργία πολλών συστημάτων ταξινόμησής της. Τρόπων εξέτασης, δηλαδή, που εστιάζονται σε ιατρική, ψυχιατρική, ψυχολογική και παιδαγωγική θεώρηση. Βάσει των αποτελεσμάτων αυτών των παρατηρήσεων τα γενεσιουργή αίτια ταξινομούνται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) στα γενετικά και β) στα περιβαλλοντικά. Τα γενετικά αίτια είναι παρόντα κατά τη στιγμή της γέννησης. Σ’ αυτά συμπεριλαμβάνονται και εκείνα που ανάγονται σε κληρονομικούς παράγοντες. Τα περιβαλλοντικά αίτια οφείλονται σε εξωτερικές δυσμενείς επιδράσεις κατά την περίοδο της κύησης και της εξωμήτριου ζωής. Μηνιγγίτιδες, εγκεφαλίτιδες, γενικές λοιμώξεις και τοξικώσεις, σύνδρομο της ερυθράς, συγγενής σύφιλη, έκθεση του κυήματος σε ακτινοβολίες, ενδοκρανιακές κακώσεις, αλλά και άγνωστες αιτίες ενοχοποιούνται για πιθανή πρόκληση της πάθησης.
Εν τούτοις, παρά τις συνεχείς και συστηματικές προσπάθειες των ειδικών, η επιστήμη μέχρι σήμερα δεν απέκτησε τα μέσα για δυνατότητα τέλειας θεραπείας ή αντικατάστασης κατεστραμμένων ή δυσλειτουργούντων εγκεφαλικών κυττάρων. Το γεγονός αυτό δεν θα πρέπει να σημαίνει ότι τα νοητικώς υστερούντα άτομα είναι καταδικασμένα να εγκαταλειφθούν στις δυσκολίες των ποικίλων ανεπαρκειών τους. Ο κοινωνικός περίγυρος οφείλει να συμβάλλει στην ευχερέστερη ένταξη και προσαρμογή τους στον κόσμο. Με διακριτικότητα, ας αξιοποιείται κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο το οποιοδήποτε δυναμικό που αυτά διαθέτουν. Με ειδική αγωγή ίσως τα άτομα αυτά καταστούν ικανά στο μέτρο του δυνατού φυσικά, να αυτοεξυπηρετούνται στις πρακτικές ανάγκες της καθημερινής ζωής. Και όσων από αυτά οι δυνάμεις το επιτρέπουν, ας έχουν τη δυνατότητα απασχόλησης και εργασίας σε προστατευτικό περιβάλλον. Γενικά, ας τους παρέχεται η δυνατότητα να χαίρονται τα επιτεύγματά τους, να απολαμβάνουν τη χαρά της ζωής. Για τα άτομα με περιορισμένα όρια, ας υπάρχει από όλους ανεκτικότητα, υπομονή και κυρίως αγάπη χωρίς όρια.