παραπάνω διαπίστωση. Η σταχυολόγηση διαφορετικών στοιχείων και συμβολισμών, λιγότερο ή περισσότερο «ισχυρών», καταδεικνύει τον σημαντικό ρόλο του παρελθόντος στις πεποιθήσεις και τις πρακτικές των αγωνιστών της Επανάστασης αλλά και των λογίων που την εμπλαισίωσαν ιδεολογικά.
Προεπαναστατικά, η εικόνα μιας ημίγυμνης και ενδεδυμένης με κουρέλια γυναίκας ανάμεσα σε αρχαία ερείπια και μνημεία, με το όνομα του Ομήρου στα πόδια της σε αντίστιξη με τον οθωμανό τύραννο που έστεκε δίπλα της, κοσμούσε το «Σάλπισμα Πολεμιστήριο» του Αδαμάντιου Κοραή (1801)1. Σημειωτέον, ο Κοραής είχε εκδώσει «Τα Πολιτικά» του Αριστοτέλη, με την αγαθή πρόθεση να αποτελέσουν οδοδείκτη στην οργάνωση της μελλοντικής ελληνικής πολιτείας.
Οι αναφορές, εξάλλου, του Ανωνύμου του Έλληνος αλλά και οι συνδέσεις, σε κάποια από τα φύλλα της ιδιαιτέρως εμφατικές και «προκλητικές», της Χάρτας του Ρήγα με αρχαίες τοποθεσίες και προσωπογραφίες ηρώων αποδεικνύουν ότι η αρχαιότητα αποτελούσε την αφετηρία για την αναγέννηση των υπόδουλων Ελλήνων. Έτσι, η ανδρεία του Λεωνίδα και των Σπαρτιατών του παραβαλλόταν με την αδούλωτη ψυχή των Σουλιωτών, ενώ ο βδελυρός τύραννος των Ιωαννίνων Αλή Πασάς έπαιρνε τη μορφή του οθωμανού δυνάστη2.
Η κουκουβάγια και το φίδι, σύμβολα της αρχαιότητας, πάνω στην επαναστατική σημαία υδραϊκού πλοίου που συμμετείχε στον Αγώνα, συμβόλιζαν τη σοφία και τη φρόνηση με την οποία έπρεπε αυτός να διεξαχθεί ώστε να φέρει αποτέλεσμα3.
«Γι’ αυτά πολεμήσαμε», επέπληττε με στόμφο ο στρατηγός Μακρυγιάννης κάποιους από τους άνδρες που περιέπεσε στην αντίληψή του να προσπαθούν να εξαργυρώσουν κειμήλια της δόξας των αρχαίων προγόνων με λιγοστά ευρωπαϊκά «αργύρια». Ο ίδιος ο στρατηγός Κολοκοτρώνης επικαλούνταν συχνά την ανδρεία των προγόνων για να συνεγείρει το ακροατήριό του στις περιώνυμες ομιλίες του.
Ο Φιλέλληνας, άλλοτε στρατηγός του Βοναπάρτη, Βουτιέ, που έλαβε μέρος στην πολιορκία της Ακρόπολης, παρατηρούσε με προσοχή την ανεκτική στάση που είχαν κρατήσει οι Έλληνες συμπολεμιστές του απέναντι στους πολιορκούμενους Τούρκους, με προφανή σκοπό να αποτρέψουν την καταστροφή των μνημείων της Ακρόπολης από τη συστηματική αφαίρεση του μολύβδου για την παρασκευή πολεμοφόδιων.
Συνεπώς, αρκετά παραδείγματα από την αρχαιότητα επιβίωναν στη διάρκεια του Αγώνα και συνέπαιρναν τους επαναστατημένους Έλληνες, παρά το γεγονός ότι οι πλείστοι αγωνιστές ήταν αγράμματοι και απαίδευτοι. Αρκούσε η «σπίθα» που άναβε στις ψυχές τους η ομολογία κάποιου ξένου περιηγητή-αρχαιογνώστη που περιδιάβαινε στα μέρη τους τότε ή και λίγο νωρίτερα, ότι στην περιοχή βρισκόταν τα ερείπια ενός αρχαίου θεάτρου ή ναού ή άλλου μνημείου του ένδοξου παρελθόντος.
Η στροφή προς την κλασική αρχαιότητα πάντως είχε συντελεστεί νωρίτερα στη Δύση με το κίνημα του Διαφωτισμού, που χρησιμοποίησε στο «ιδεολογικό του οπλοστάσιο» όρους, όπως ελευθερία και δημοκρατία, οι οποίοι είχαν καθιερωθεί στην κλασική Ελλάδα και δη στο λίκνο του τότε πολιτισμένου κόσμου, την αρχαία Αθήνα. Οι ιδέες των διαφωτιστών πέρασαν και στους Έλληνες λογίους του τουρκοκρατούμενου χώρου και της διασποράς και έγιναν κτήμα τους.
Ενδιαφέρον, ωστόσο, παρουσιάζει η προσήλωση των απλών ανθρώπων που αγωνίζονταν για τη λευτεριά και την επιβίωσή τους στην ιδέα ότι τα ίδια εκείνα μέρη κατοικήθηκαν από προγόνους που άφησαν πολιτισμό και ενέπνευσαν με το παράδειγμά τους ολόκληρη την ανθρωπότητα. Γι’ αυτό και οι πολεμιστές αισθάνονταν ηθικό χρέος να τα απελευθερώσουν από τον αλλόθρησκο κατακτητή και με τον τρόπο αυτό να αποκαταστήσουν την ιστορική νομιμότητα (την εποχή εκείνη η αντίθεση χριστιανικής θρησκείας και «αμαρτωλού»-παγανιστικού παρελθόντος, τουλάχιστον στη συνείδηση των αγωνιστών, δεν υπέβοσκε).
Βέβαια, δύσκολα μπορεί να αποσιωπηθεί το γεγονός ότι κινούν αίτιο για τη διαμόρφωση του συντριπτικού φιλελληνικού ρεύματος που συνέδραμε στην αίσια έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης ήταν η λατρεία της κλασικής αρχαιότητας και το έμπρακτο ενδιαφέρον των Ευρωπαίων να οδηγήσουν τα βήματά τους στα μέρη όπου μεγαλούργησαν οι πρόγονοι των σύγχρονών τους επαναστατών.
Το ενδιαφέρον αυτό, μερικές φορές όχι και τόσο άδολο, που οδήγησε αρκετούς από τους επισκέπτες στη βίαιη διάψευση ουτοπιών και οραμάτων, ενισχύει την πεποίθηση ότι η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε γεγονός παγκόσμιας ακτινοβολίας. Ως τέτοιο οφείλουμε να το μελετούμε σήμερα, διακόσια χρόνια μετά, με σεβασμό στην ιστορική μνήμη.
--------------------------------------
1 Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2020, 49.
2 Οι αναφορές προέρχονται από την ομιλία του Θάνου Βερέμη που έλαβε χώρα στις 17 Ιανουαρίου 2020 στο Μουσείο της Ακρόπολης με τίτλο «Οι αναφορές των συγχρόνων του 1821 για την Αρχαιότητα».
3 Προέρχεται από ένα εκ των σημαντικότερων εκθεμάτων της σημαντικής επετειακής έκθεσης με τίτλο «Τρέξε επάνω εις τα κύματα της φοβεράς θαλάσσης. 1821. Ο Αγώνας στη Θάλασσα» που συνδιοργανώνουν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Ίδρυμα Ευγενίδου.
Από τον Βασίλη Πλατή, φιλόλογο-δρα Ιστορίας Α.Π.Θ.
