Τα αγροτικά διδακτήρια του Ζαγορίου χτίστηκαν με την πέτρα του τόπου τους. Στα κονιάματα και στα υπόλοιπα μίγματα των υλικών που βοήθησαν να στεριωθούν οι πέτρες των σχολείων, βρίσκονται σε ισόποσες αναλογίες το κρυστάλλινο νερό των πηγών και ο ζεστός ιδρώτας των κατοίκων της. Πήραν μόνοι τους τις βαριοπούλες, τους κασμάδες και τα καλέμια και ξερίζωσαν τη γκρίζα και καφετιά πέτρα. Κουβάλησαν στις πλάτες τους το χαρμάνι και τις πέτρες και φιλοξένησαν στα σπίτια τους πετράδες και κομπανίες μαστόρων.
Τα οικονομικά μέσα των κοινοτήτων ήταν πενιχρά, τα υλικά αγαθά που είχαν στη διάθεσή τους οι οικογένειες ήταν ελάχιστα. Αυτό όμως που πραγματικά περίσσευε, ήταν η διάθεση να προσφέρουν προσωπική εργασία και να εργαστούν συλλογικά. Έχτισαν λοιπόν τα σχολεία τους στο κέντρο του χωριού, δίπλα από τις πλατείες τους, στον προαύλειο χώρο των εκκλησιών τους ή πάνω σ’ ένα λόφο με τα παράθυρά τους να κοιτάζουν την ανατολή. Όπως τα μπουμπούκια χρειάζονταν φως και ζέστη για να ανθίσουν, έτσι και οι μικροί μαθητές μάζευαν τον ήλιο μέσα από τα μεγάλα μακρόστενα παράθυρα των σχολείων τους.
Πίσω από τα ίδια τζάμια, πίστευαν πως θα δουν κάποια μέρα να επιστρέφουν και οι ξενιτεμένοι τους, μεσοστρατίς καμαρωτοί και περήφανοι. Ακόμα όμως κι αν οι μαθητές βιάζονταν να βάλουν στο παραμύθι το δικό τους τέλος, ακόμα κι αν ο ταχυδρόμος ξεχνούσε τα γράμματα και δεν ανηφόριζε συχνά τον δρόμο μέχρι τα καφενεία του χωριού, οι άνθρωποι αυτοί, σκορπισμένοι σε κάθε γωνιά της γης, φύλαξαν τον τόπο τους βαθιά μέσα στην ψυχή τους. Μετανάστες στην Αμερική, έμποροι και ταξιδευτές στη Βαλκανική και στα πολύβουα λιμάνια της Ευρώπης, της Μαύρης Θάλασσας και της Αιγύπτου προσέφεραν τα απαραίτητα οικονομικά μέσα. Φιλογενείς Ζαγορίσιοι της διασποράς, μέσα από τις κάθε είδους παροχές τους, εκδήλωσαν σε όλη τη διάρκεια του 19ου και του 20ού αιώνα αυτή την ευεργετική προς την παιδεία διάθεση, αναπληρώνοντας ως έναν βαθμό το έλλειμμα της πολιτείας. Τρία από τα κληροδοτήματα που ξεχωρίζουν στο Ζαγόρι είναι το Νηπιακό Επιμελητήριο Μελά, το Κληροδότημα Μιχαήλ Αναγνωστόπουλου στο Πάπιγκο και η Θωμαΐδειος Σχολή στα Άνω Ραβένια.
Κομβικό σημείο για τα διδακτήρια του Ζαγορίου και, γενικότερα, των Ιωαννίνων αποτελεί η απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό. Λίγο μετά την απελευθέρωση των Ιωαννίνων, σημαντική πηγή για τη διδακτηριακή κατάσταση σε 27 από τα χωριά του Ζαγορίου, αποτελεί η Έκθεση του Επιθεωρητή Αλέξανδρου Καθάρειου. Σύμφωνα με αυτή, από τα καλύτερα σχολικά κτίρια ήταν το νεότευκτο διδακτήριο της Λάιστας, στο οποίο στεγάζονταν το Ελληνικό, το Δημοτικό Σχολείο και το Νηπιαγωγείο, η «Πασχάλειος Σχολή» στο Καπέσοβο, η οποία είχε γίνει σύμφωνα με τους κανόνες της υγιεινής και της παιδαγωγικής, τα σχολεία στο Μονοδένδρι και στα Άνω Σουδενά, καθώς και το Παρθεναγωγείο στα Κάτω Σουδενά. Όλα τα οικήματα ήταν κοινοτικά, εκτός από το Δημοτικό Σχολείο Αρρένων και το Παρθεναγωγείο στη Βωβούσα, τα οποία λειτουργούσαν σε ιδιωτικές οικίες.
Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, υπήρχαν αξεπέραστα εμπόδια: επιστράτευση, έλλειψη μαστόρων, παντελής έλλειψη οικονομικών πόρων. Ένα από τα πιο πιεστικά ζητήματα ήταν η αποκατάσταση των σχολείων που είτε είχαν καεί στον πόλεμο του 1912 είτε είχαν υποστεί μεγάλες φθορές από αμέλεια.
Από τις Εκθέσεις Επιθεωρήσεως των σχολικών ετών 1919-1923 προκύπτει ότι τα διδακτήρια που είχαν πυρποληθεί κατά τον πόλεμο βρίσκονταν στο Μακρίνο, στο Τσερνέσι και στην κοινότητα Σκαμνελίου, η «Σαϊτζαία Σχολή».
Για την κοινότητα Μακρίνου αναφέρεται, επίσης, ότι διέθετε μέχρι το 1912 λαμπρό διδακτήριο. Δυσκολίες υπήρχαν και στο Γρεβενήτι, καθώς η εγκατάσταση σε καταλληλότερο οίκημα ήταν δύσκολη, διότι πολλές οικίες του χωριού, μεταξύ των οποίων και το μεγάλο διδακτήριο, είχαν πυρποληθεί από τους Τούρκους το 1912. Ακόμη, το Δημοτικό Σχολείο Δοβρινόβου διέθετε καταλληλότατο διδακτήριο με τις επισκευές που είχαν γίνει το 1915, αλλά αποτεφρώθηκε κατά τον Ιανουάριο του 1918 εξαιτίας της απροσεξίας της υπηρεσίας του σχολείου και έκτοτε στεγαζόταν σε στενόχωρο δωμάτιο. Επίσης, το διδακτήριο Καλωτάς είχε αποτεφρωθεί μαζί με όλα τα σχολικά έπιπλα και τις αποσκευές του δασκάλου τον Φεβρουάριο του 1920.
Ωστόσο, παρά τις αντίξοες και σκληρές συνθήκες που επικρατούσαν στο Ζαγόρι στις απαρχές του Μεσοπολέμου, ανεγέρθηκαν νέα διδακτήρια και έγιναν σοβαρές επισκευές και μεταρρυθμίσεις. Το σχολικό έτος 1919-1920 υπήρχαν στην περιφέρεια Ζαγορίου 68 δημοτικά σχολεία και νηπιαγωγεία. Αναφορικά με την καταλληλότητά τους, ο Επιθεωρητής τα διακρίνει σε πέντε κατηγορίες: 6 άριστα, 17 κατάλληλα, 19 ανεκτά, 6 ακατάλληλα και 9 εντελώς ακατάλληλα, τα οποία χρειάζονταν επισκευή, για να καταστούν κάποια από αυτά ανεκτά και κάποια κατάλληλα.
Το χρονικό διάστημα 1918-1923 ανεγέρθηκαν δύο διτάξια σχολεία, στο Αληζώτ–Τσιφλίκ και στην Καλωτά, τέθηκε ο θεμέλιος λίθος στο διτάξιο Τσερνεσίου, με δαπάνες του ευεργέτη Β. Παπαγιάννη και ανοικοδομήθηκε το σχολείο Δοβρινόβου.
Όμως, το διάβα μας στην ιστορία, θα συνεχιστεί...
Άλλωστε αυτός ο τόπος που μας γέννησε πάντα συνεγείρει την ψυχή μας κι έχουμε ρητή υποχρέωση να διατηρήσουμε νωπές τις μνήμες και την ιστορία.
Κάτι που υπόσχομαι να κάνω....
* Από τον Ηλία Γιάτσιο
*Ο Ηλίας Γιάτσιος είναι πρόεδρος ΕΕΤΑΑ, δικηγόρος
