Η έννοια του ανόητου

Από τον Νίκο Τάχατο, φιλόλογο

 

Ο Ρενέ Ντεκάρτ (1596- 1650), πιο γνωστός στην Ελλάδα με το όνομα Καρτέσιος, ήταν φιλόσοφος και μαθηματικός. Έζησε την εποχή του Διαφωτισμού και προσπάθησε να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη του ανθρώπου στις νοητικές ικανότητές του και να

απελευθερώσει το ανθρώπινο πνεύμα από την αυθεντία του παρελθόντος. Υπήρξε μια από τις πιο σημαντικές μορφές τον ευρωπαϊκού ορθολογισμού. Μια από πιο διάσημες φράσεις του είναι η εξής: Τίποτα στον κόσμο δεν είναι πιο δίκαια μοιρασμένο από το μυαλό. Όλοι πιστεύουν ότι έχουν αρκετό.
Από μια άποψη ο Ντεκάρτ δεν είχε άδικο. Σε όλους τους ανθρώπους έχει δοθεί μυαλό, αυτή η ικανότητα προσαρμογής, μάθησης, κριτικής ικανότητας, αυτοσχεδιασμού και τόσα άλλα που συνδέονται με τη χρήση του εγκεφάλου. Ποια λοιπόν είναι η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στον έξυπνο άνθρωπο και στον ανόητο; Καταρχήν πρέπει να πούμε ότι είναι πολύ δύσκολο να ορίσουμε μια ξεκάθαρη διαχωριστική γραμμή, καθώς όλοι μας στην καθημερινότητά μας έχουμε δει ανθρώπους που τους θεωρούμε έξυπνους, να έχουν κάνει βλακώδεις επιλογές στη ζωή τους και ανθρώπους που τους θεωρούμε ανόητους ή βλάκες να έχουν κάνει πιο σοφές επιλογές και να ζουν μια πιο φυσιολογική ζωή.
Για να γίνει πιο κατανοητό το πόσο δύσκολο είναι να οριστεί η βλακεία, αρκεί να παρατηρήσουμε την κοινωνία μας στην καθημερινότητά της. Θεωρούμε τον τίμιο πολίτη, ανόητο. Όποιος πληρώνει τους φόρους του σ’ αυτήν τη χώρα θεωρείται ηλίθιος. Όποιος κάνει αγορές και ζητά απόδειξη, ενώ μπορεί να πετύχει καλύτερη τιμή χωρίς απόδειξη, θεωρείται βλάκας. Όποιος καταφέρνει να ξεγελάει τις οικονομικές υπηρεσίες του κράτους, θεωρείται ο έξυπνος.
Είναι κατανοητό λοιπόν ότι με βάση τις καθημερινές μας εμπειρίες είναι δύσκολο να οριστεί ο έξυπνος και ο ηλίθιος. Ίσως ο μοναδικός που κατάφερε να δώσει έναν ικανοποιητικό ορισμό στη βλακεία, είναι ο Ιταλός οικονομολόγος Κάρλο Τσιπόλα: Ηλίθιος-Βλάκας είναι αυτός που προκαλεί ζημιά σε κάποιον άλλο αλλά παράλληλα δεν πετυχαίνει κάποιο πλεονέκτημα για τον εαυτό του ή ακόμα υφίσταται ζημιά και ο ίδιος.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος της βλακείας προέρχεται από τον βλάκα που δεν γνωρίζει ότι είναι βλάκας. Από τη στιγμή που δεν έχει συναίσθηση των βλακωδών πράξεών του παραμένει προσκολλημένος στις απόψεις του και μοιραία επαναλαμβάνει τα ίδια λάθη. Αδυνατεί να καταλάβει τη ζημιά και τις συνέπειες των πράξεών του και συνεπώς είναι αδύνατον να διορθωθεί, είναι αδύνατον αλλάξει συμπεριφορά. Εκείνο που τον χαρακτηρίζει είναι η θρασύτητα και η αλαζονεία, ενώ τις περισσότερες φορές παριστάνει τον αθώο και το θύμα των καταστάσεων.
Η πιο επικίνδυνη μορφή όμως είναι, όταν ο ηλίθιος καταλαμβάνει θέσεις εξουσίας. Επειδή ταυτόχρονα με τη μη κατανόηση των συνεπειών των πράξεών του, υπάρχει και ο εγωισμός και η έπαρση της εξουσίας. Τα άτομα αυτά έχουν την τάση να πιστεύουν ότι τα ξέρουν όλα, ότι είναι πολύ ικανά, ότι είναι τα πιο έξυπνα. Συνήθως περιτριγυρίζονται από αυλικούς, που τους λένε όμορφα κούφια λόγια για να κερδίσουν την εύνοιά τους, αλλά το μόνο που καταφέρνουν είναι να τρέφουν την ψευδαίσθηση που ζει ο ηλίθιος. Όπως είχε πει ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε: η εξουσία αποβλακώνει. Το γεγονός ότι είχε δίκιο επιβεβαιώνεται με καθημερινά παραδείγματα που όλοι μας έχουμε.
Γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η βλακεία είναι ανίκητη. Όποιος έχει προσπαθήσει να πείσει με λόγια κάποιον ανόητο, έχει καταλάβει και το μάταιο της προσπάθειας. Είναι και μεταδοτική, καθώς έχει παρατηρηθεί ότι άτομα έξυπνα έχουν αλλάξει συμπεριφορές μόνο και μόνο για να γίνουν μέλη μιας ομάδας ή να γίνουν αποδεκτοί. Δεν γνωρίζει έθνη, κοινωνικές τάξεις, ηλικία. Είναι λοιπόν μια διαχρονική ”αξία». Εξάλλου όπως είχε πει ο ιδιοφυής Ιρλανδός συγγραφέας Όσκαρ Ουάιλντ: Η ηλιθιότητα είναι η μοναδική μετοχή που διαρκώς ανεβαίνει. Όμως πρέπει να είσαι πολύ ηλίθιος να την αγοράσεις.