Ενδεικτικό του πόσο σημαντικός είναι για την Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, είναι το ότι οι μελετητές ονόμασαν όλους τους Έλληνες φιλοσόφους πριν από αυτόν, Προσωκρατικούς. Γεννήθηκε στην Αθήνα το 470/69 π. Χ. και στα 17 του χρόνια γνώρισε τον φιλόσοφο Αρχέλαο, που του μετέδωσε το πάθος για την φιλοσοφία. Επειδή ο ίδιος δεν άφησε κανένα γραπτό κείμενο, τα έργα των μαθητών του, Πλάτωνα και Ξενοφώντα είναι οι πιο αξιόπιστες πηγές για την ζωή του, ενώ από τους μεταγενέστερους υπολογίσιμος πρέπει να θεωρείται μόνο ο Αριστοτέλης.
Ο Σωκράτης δεν ίδρυσε καμία φιλοσοφική σχολή και δεν διατύπωσε κάποια συγκεκριμένη φιλοσοφική θεωρία. Ο στόχος του ήταν ένας: η ηθική βελτίωση των ανθρώπων. Ήθελε να διαπαιδαγωγήσει τους ανθρώπους ώστε να σκέφτονται ανεξάρτητα. Κατάλαβε ότι αυτό δεν μπορούσε να το κάνει με ηθικά κηρύγματα, αλλά μόνο μέσω της προσωπικής επικοινωνίας. Μόνο έτσι θα κατάφερνε να παρακινήσει τους ανθρώπους να δουλέψουν οι ίδιοι πάνω στον εαυτό τους. Δίδασκε σε διάφορα σημεία της Αθήνας, κυρίως στην Αγορά, εφαρμόζοντας την μέθοδο της δοκιμής των ανθρώπων, την συνομιλία δηλαδή πρόσωπο με πρόσωπο, που την ασκούσε με την διαλεκτική και μαιευτική μέθοδο, και ζητούσε να γεννήσει ξανά στους ανθρώπους την ορμή για το καλό. Όπως συνήθιζε να λέει: Δεν μπορώ να διδάξω τίποτα σε κανέναν. Μπορώ μόνο να τον μάθω να σκέφτεται.
Θεωρείται ο θεμελιωτής της Ηθικής φιλοσοφίας και ουσιαστικά ένα ήταν το ερώτημα που τον απασχόλησε: πώς ζει κανείς σωστά; Η απάντηση στο ερώτημα είναι η βασική προϋπόθεση για την ευτυχία του ανθρώπου. Για τον Σωκράτη η απάντηση βρίσκεται στην κατανόηση των εννοιών του Καλού και του Κακού. Γι’ αυτόν υπάρχει μόνο μια δυστυχία, να κάνει κανείς το κακό και μια ευτυχία, να κάνει κανείς το καλό. Πίστευε ότι κανείς άνθρωπος δεν θέλει να βλάψει τον εαυτό του και γι’ αυτό δεν κάνει κακό με την θέλησή του (ουδείς εκών κακός). Όποτε κάνει κάτι κακό, το κάνει επειδή δεν ξέρει την έννοια του Καλού. Με την φράση «ξέρει το Καλό» ο Σωκράτης δεν εννοεί μια απλή θεωρητική γνώση αλλά μια βαθιά κατανόηση της ουσίας των αξιών της ζωής. Προέτρεπε τους ανθρώπους να ασχοληθούν με τον εαυτό τους, λέγοντας: Για να αλλάξεις τον κόσμο πρέπει να αλλάξεις τον εαυτό σου.
Σεβόταν κάθε ανθρώπινη ύπαρξη και όπως συνήθιζε να λέει: να είσαι ευγενικός γιατί όλοι είναι σε μια ξεχωριστή μάχη σε αυτή τη ζωή. Θεωρούσε ότι δεν πρέπει να αδικούμε κανέναν, ούτε τους εχθρούς μας και πάντα να κάνουμε το καλό. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να μας προκαλέσει ζημιά, γιατί πραγματική ζημία είναι μόνο η ψυχική και τέτοια ζημία μπορούμε να προκαλέσουμε μόνο εμείς οι ίδιοι στον εαυτό μας. Η σωκρατική Ηθική ήταν απόλυτα προσανατολισμένη στο σήμερα, στην παρούσα ζωή. Το ζήτημα αν υπάρχει ζωή μετά τον θάνατο, το άφησε ανοιχτό και από αυτή την άποψη μπορούμε να πούμε ότι χώρισε την Ηθική από την Θρησκεία.
Το έτος 399 π. Χ. κατατέθηκε μήνυση εναντίον του από τους Αθηναίους Μέλητο, Άνυτο και τον ρήτορα Λύκωνα με την κατηγορία ότι διέφθειρε τους νέους και για ασέβεια προς τους θεούς. Εάν παρουσιαζόταν στο δικαστήριο και έκανε κάποιες υποχωρήσεις προς τους δικαστές, είναι σίγουρο ότι θα αθωωνόταν. Εκείνος όμως έδειξε θάρρος, περηφάνια και δεν καταδέχτηκε να εξευτελίσει τον εαυτό του με ικεσίες. Καταδικάστηκε σε θάνατο και έμεινε στο κελί για 30 μέρες, ενώ αρνήθηκε την πρόταση των μαθητών του να δραπετεύσει. Τελικά ήπιε το κώνειο με απαράμιλλο θάρρος και ψυχική ηρεμία. Σήμερα κατατάσσεται μεταξύ των κορυφαίων παγκόσμιων προσωπικοτήτων όλων των εποχών με την μεγαλύτερη επιρροή. Ένα από τα πιο όμορφα αποφθέγματα του είναι το εξής: το μυστικό της ευτυχίας, βλέπετε, δεν βρίσκεται στο να αναζητάς όλο και περισσότερα αγαθά, αλλά στην ικανότητα να απολαμβάνεις τα λίγα.
Από τον Νίκο Τάχατο, φιλόλογο
