Η μνήμη διατηρείται ζωντανή, παρόλο που οι πρωταγωνιστές των δραματικών στιγμών του Αυγούστου-Σεπτεμβρίου 1922 δεν βρίσκονται πια ανάμεσά μας. Οι μνήμες τους επιζούν και ζωντανεύουν στις ψυχές των επιγόνων, δεύτερης και τρίτης γενιάς προσφύγων.
Στην προκυμαία της Σμύρνης, στο περίφημο Και, τελευταίες ημέρες του καλοκαιριού 1922, έσβησε ο ελληνισμός της Μικρασίας, εκεί όπου είχε κραταιωθεί από τον όγδοο αιώνα π.Χ., την εποχή του Ομήρου, κυνηγημένος από Τούρκους ατάκτους (τσέτες) και προδομένος από την αναλγησία των «συμμάχων».
Τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου εκείνης είναι γνωστά. Ο μεγαλοϊδεατισμός, η αβελτηρία, η προδοσία, τα πάθη του εθνικού διχασμού, λαθεμένοι διπλωματικοί και στρατιωτικοί χειρισμοί οδήγησαν στην καταστροφή. Ακολούθησε ο ξεριζωμός, η προσφυγιά αλλά και η αφετηρία μιας νέας ζωής στα μητροπολιτικά εδάφη. Παρά τις δυσκολίες, τα άλγη και τις στερήσεις, οι Μικρασιάτες κατάφεραν να ορθοποδήσουν οι ίδιοι και να συμβάλουν, με τα ταλέντα και την αξιοσύνη τους, στην ανόρθωση της καινούργιας πατρίδας.
Οι διηγήσεις γονιών και παππούδων μετέφεραν πολλές φορές τους νεαρούς βλαστούς τους νοερά στις αλησμόνητες πατρίδες και στη ζωή που τους στερήθηκε βίαια, δίχως δικό τους φταίξιμο. Πολλοί από τους επιγόνους δοκίμασαν να επισκεφτούν τα μέρη όπου έζησαν τα συγγενικά τους πρόσωπα και να ανακαλέσουν μνήμες, εικόνες, αρώματα. Τέτοιες μέρες όμως το τραύμα «ξυπνά» και βαθαίνει.
Σε αυτές τις περιπτώσεις η λήθη δεν προσφέρει ίαση αλλά διατηρεί την πληγή ανοιχτή. Αντίθετα, η ανάκληση της ιστορικής μνήμης λειτουργεί κατευναστικά. Προς την κατεύθυνση αυτή προθυμοποιούνται η επιστήμη και οι τέχνες. Έτσι, το παρελθόν επανέρχεται και η ζωή των προγόνων στη Σμύρνη και σε άλλες ευλογημένες πόλεις και χωριά της Μικρασίας αποτυπώνεται σε εκθέσεις εικαστικών έργων με σχετική θεματολογία, επετειακές ομιλίες, θεατρικές παραστάσεις.
Παρ' όλα αυτά, η ιστορία δεν μπορεί να ξαναγραφεί. Οι εύρωστοι ελληνικοί πληθυσμοί της Μικρασίας αποκόπηκαν βίαια από τις εστίες τους με τα δραματικά γεγονότα του Αυγούστου-Σεπτεμβρίου 1922. Οι τωρινές όμως αλλά και οι επερχόμενες γενιές αξίζει να ατενίσουν το μέλλον στρέφοντας το βλέμμα τους στο παρελθόν.
Η επιλογή αυτή δεν ανταποκρίνεται μόνο στην εσωτερική τους ανάγκη να ανακαλύψουν τις ρίζες τους, το λίκνο της γενιάς τους, αλλά να συνειδητοποιήσουν κυρίως ότι η ζωή των ανθρώπων είναι πορεία στον χρόνο, στη διάρκεια της οποίας η δυστυχία διαδέχεται την ευτυχία και το αντίστροφο.
Η διατήρηση της μνήμης συντελεί στην υιοθέτηση της παραδοχής αυτής, ώστε ο άνθρωπος να χαίρεται αλλά και να λυπάται με μέτρο, να είναι εκπαιδευμένος να αντιμετωπίσει με στωικότητα τις απότομες μεταβολές της τύχης.
Από τον Βασίλη Πλατή
* Ο Βασίλης Πλατής είναι φιλόλογος, δρ Ιστορίας Α.Π.Θ.
