* Από τον Σταύρο Γουλούλη
Την Κυριακή 21 Ιουνίου 2015, το θερινό ηλιοστάσιο στη Λάρισα συνδυάσθηκε με μία απλή και όμορφη μουσική εκδήλωση στο παλαιό αρχαιολογικό μουσείο, το λεγόμενο Γενή (=Νέο) Τζαμί. Η Φρόσω Κτιστάκη στο πιάνο και η Έλενα Γκατζά στο τραγούδι παρουσίασαν ελληνικά και ξένα τραγούδια για την Παγκόσμια Ημέρα Μουσικής. Η εκδήλωση οργανώθηκε από το νέο ΔΣ. του Συλλόγου Φίλων Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας.
Τόσον οι καλλιτέχνες όσον και οι οργανωτές εισέπραξαν την ευαρέσκεια όλων και για το καλλιτεχνικό μέρος, αλλά και γιατί ένιωσαν να ξαναζωντανεύει ένα κομμάτι της ζωής της πόλης. Είναι πρώτη φορά από ό,τι μπορώ να γνωρίζω, που οργανώθηκε ανάλογη εκδήλωση στο Γενή Τζαμί (τέλη 19ου αιώνα). Είναι το μοναδικό σωζόμενο όρθιο στη Λάρισα. Δηλαδή μπορεί να υπήρχαν πολύ καλύτερα τζαμιά κάποτε, αλλά σημασία έχει ότι αυτό διατηρήθηκε με μόνη απώλεια την οξεία κορυφή του μιναρέ του. Πάντως εμφανίζονται κάποια αξιόλογα ελληνότροπα στοιχεία στην πρόσοψη, στο εσωτερικό, στο μιχράμπ, δείγμα ότι το μνημείο σηματοδοτεί εξέλιξη στα πλαίσια μιας ελλαδικής αρχιτεκτονικής σύλληψης. Όντως υπήρξε, αν και πιθανότατα το τελευταίο τζαμί, κάτι καινούργιο στην πόλη, εκδήλωση κρατικής-βασιλικής ευμένειας στους νέους Έλληνες πολίτες, πρώην Οθωμανούς, της Λάρισας. Το κτίριο εντάχθηκε στη ζωή της πόλης για πολλά χρόνια, αφού φιλοξένησε τη Δημοτική βιβλιοθήκη, την Αρχαιολογική συλλογή, το Αρχαιολογικό Μουσείο μέχρι πριν από λίγα χρόνια, όταν μεταφέρθηκαν οι συλλογές του στο νέο Μουσείο.
Το άλλο μικρό τζαμί, το Μπαϊρακλί, στην οδό Παπαφλέσσα, του τέλους 14ου-αρχών 15ου αιώνα, έχει άλλη αξία. Είναι από τα παλαιότερα στα Βαλκάνια και μπορεί να κατασκευάσθηκε από βυζαντινούς τεχνίτες, λόγω του πλινθοπερίκλειστου συστήματος που εφαρμόσθηκε στην τοιχοδομία του. Είναι και αυτό ας πούμε "ελληνικής" αισθητικής, εφαρμογή της βυζαντινής τέχνης, όπως κι όλη η οθωμανική τέχνη είναι εξέλιξή της. Απαιτείται βέβαια πρώτα αναστήλωση. Μαζί με το Χαμάμι της οδού Βενιζέλου που ανήκει σε ιδιώτες -θα μπορούσε να το αγοράσει το κράτος ή ο Δήμος;- δημιουργείται το μόνο διατηρούμενο τρίπτυχο ισλαμικής αρχιτεκτονικής παρουσίας στη Λάρισα.
Είχα ακούσει σκέψεις Λαρισαίων πολιτών, όχι όμως πολιτευτών, μήπως μπορούσε να λειτουργεί π.χ. το Γενή τζαμί ως εν ενεργεία ισλαμικό τέμενος από τους υπάρχοντες μετανάστες. Είναι μία ιδέα που προτείνεται για τα λιγοστά ισλαμικά τεμένη στην Ελλάδα, όλα οθωμανικά, όσα σώθηκαν. Θεωρητικώς κανένα πρόβλημα, και βυζαντινή Κων/πολη είχε τζαμιά. Προσωπικά προβληματίστηκα, αλλά τελικά δεν συγκατανεύω. Αν υπάρχουν σήμερα στη Λάρισα μουσουλμάνοι μετανάστες, πρωτίστως Πακιστανοί, δεν ξέρουμε πόσο θα μείνουν. Κάποια στιγμή οι πλείστοι θα φύγουν. Οπότε καλά είναι τώρα να βολευτούν όπως μπορούν. Αν όμως ήθελαν κάτι πιο μόνιμο ας αναλάβουν τις ευθύνες τους και δη σε μια εποχή έντασης με τμήμα του Ισλάμ. Δηλαδή να χρηματοδοτήσουν και να συντηρήσουν μόνοι τους θρησκευτικά ιδρύματα σε νέα μέρη, αφού πρώτα δώσουν εγγυήσεις για τη νομιμοφροσύνη τους. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αφού έπεισαν τους κρατούντες, κάνουν ακόμη και χρήση αλειτούργητων χριστιανικών ναών. Εκεί όμως είναι άλλες κοινωνίες, περισσότερο εξελιγμένες, με άλλα συμφέροντα ως πρώην αποικιακές δυνάμεις. Όσον αφορά στη Λάρισα δεν μπορεί να αλλάξει η φυσιογνωμία του κέντρου της πάλι, διότι μία παρουσία λατρευτών μουσουλμάνων δημιουργεί νέα δεδομένα. Μερικοί προβάλλουν ότι είναι θέμα αισθητικής να βλέπουμε στο κέντρο της Λάρισας πιστούς του Ισλάμ από τη Μακρινή Ασία να πλένουν τα πόδια τους, να προσκυνούν όπως συνηθίζουν κατά παράταξη. Όλα, βέβαια, είναι συνήθεια, τι ακούμε, τι βλέπουμε. Η Λάρισα όντως υπήρξε για αιώνες κυριολεκτικά ισλαμική πόλη, τον 19ο μόλις αιώνα είχε δάσος μιναρέδες. Μουσουλμάνοι την έφτιαξαν πάνω στη βυζαντινή πόλη που είχε σχεδόν εγκαταλειφθεί στο β΄ μισό του 14ου αιώνα. Επομένως όσοι πιστοί του Ισλάμ έχουν μεν δικαίωμα στη δημόσια λατρεία, όπως όλοι οι άνθρωποι επί της γης, αλλά εδώ δεν τους πάει να διεκδικήσουν την κληρονομιά των Οθωμανών που έκτισαν τη νεότερη πόλη και φυσικά ως κατακτητές τη διαμόρφωσαν όπως ήθελαν. Οι νέες εθνικές θρησκευτικές ομάδες, ακόμη δεν λογίζονται μειονότητες, ας γράψουν εξ αρχής την ιστορία τους. Εξαίρεση θα μπορούσε ίσως να γίνει μόνο σε τουρίστες Τούρκους πολίτες, οι οποίοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν το τζαμί για θρησκευτικό σκοπό –απίθανο όμως να ζητηθεί για κάποιο είδος χρήσεως. Πάντως με βάση την αρχή της διπλωματικής αμοιβαιότητας δεν θα ήταν χάρη, διότι και στην Τουρκία ανοίγονται οι δικές μας εκκλησίες για χριστιανική λατρεία σε Έλληνες τουρίστες. Πλην όμως δεν εμφανίζονται Τούρκοι στη Λάρισα, όπως συμβαίνει σε Θεσσαλονίκη και Γιαννιτσά.
Σήμερα το Γενή τζαμί ανήκοντας στην Εφορεία Αρχαιοτήτων φιλοξενεί σε ένα δωμάτιο τον Σύλλογο των Φίλων του Διαχρονικού Μουσείου, και μπορεί να αυξήσει τις διάφορες δράσεις του, πάνω στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης. Μικρές συναυλίες είναι ένα μέρος των δυνατοτήτων του, που πάντως συγκινούν τους Λαρισαίους, ιδίως τους πιο παλιούς που δεν βλέπουν πολλές γωνιές του ιστορικού κέντρου διατηρημένες όπως ήταν πριν από την επέλαση του τσιμέντου. Αν το κτίριο συντηρηθεί εκ νέου μπορεί να φιλοξενεί εκδηλώσεις που το Υπουργείο Πολιτισμού ή άλλοι φορείς θα θέλουν να γίνονται στο ιστορικό κέντρο κι όχι στο απόμακρο Μεζούρλο: Μικρές περιοδικές εκθέσεις, φωτογραφικές -λ.χ. για την παλαιά, ακόμη και την οθωμανική Λάρισα- και άλλες συναφείς εκδηλώσεις, εικαστικά, ομιλίες, νέοι καλλιτέχνες κοκ.
Γενικά όλοι οι θρησκευτικοί χώροι όταν χάνουν οριστικά πιστούς, μπορούν και πρέπει να μετασχηματίζονται σε πολιτιστικά ιδρύματα. Είναι σίγουρο ότι υπηρέτησαν πολιτισμό, οπότε εκεί πρέπει να επιστραφεί η χρήση τους.
* Ο Σταύρος Γουλούλης είναι διδάκτορας Βυζαντινής Τέχνης
