* Του Χαράλαμπου Στεργιούλη, φιλολόγου-δρ. βυζαντινής φιλολογίας Α.Π.Θ
Λίγο μετά την έξωση του Όθωνα, τον Φεβρουάριο του 1862, και πριν τον ερχομό του νέου βασιλιά Γεωργίου στην Αθήνα, τα πολιτικά πάθη στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος κρατούσαν καλά. Μετά από αλλεπάλληλες κυβερνητικές αλλαγές και αδυναμία σχηματισμού ισχυρής κυβέρνησης η κατάσταση έδειχνε να εξομαλύνεται.
Έτσι, στις 29 Απριλίου 1863, ο Μπενιζέλος Ρούφος, ηγέτης των ‘‘ορεινών’’, κατάφερε να σχηματίσει κυβέρνηση. Η χώρα έδειχνε να ξαναβρίσκει το δρόμο της, ενώ η πολιτική ηρεμία και σταθερότητα έκαναν δειλά-δειλά την επανεμφάνισή τους. Δεν πέρασαν όμως ούτε δύο μήνες από το σχηματισμό της νέας κυβέρνησης και, στις 10 Ιουνίου 1863, η αντίπαλη πολιτική παράταξη των ‘‘πεδινών’’-με επικεφαλής τον Δημήτριο Βούλγαρη-ζήτησε την παραίτηση της κυβέρνησης Ρούφου. Πρόσχημα για την άρση εμπιστοσύνης προς την κυβέρνηση Ρούφου ήταν αδυναμία, όπως υποστήριζε η αντιπολίτευση, να περιφρουρήσει τα εθνικά συμφέροντα.
Στην ψηφοφορία που επακολούθησε στη Βουλή (17 Ιουνίου 1863), η κυβέρνηση έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης με μεγάλη πλειοψηφία και ενίσχυσε τη θέση της, όπως φάνηκε από την άμεση αντικατάσταση των υπουργών Στρατιωτικών και Ναυτικών Ν. Μπότσαρη και Ν. Μπουντούρη αντίστοιχα, οι οποίοι ανήκαν κομματικά στην αντίπαλη παράταξη των ‘‘πεδινών’’. Στη θέση τους διορίστηκαν ο έμπειρος στρατιωτικός Πάνος Κορωναίος ως υπουργός Στρατιωτικών και ο Μίλτος Κανάρης, γιος του πυρπολητή Κ. Κανάρη, ως υπουργός Ναυτικών. Και οι δύο υπήρξαν στελέχη των ‘‘ορεινών’’. Με τις συγκεκριμένες αλλαγές οι οποιεσδήποτε ελπίδες του Βούλγαρη για κατάληψη της εξουσίας εξανεμίζονταν. Ως μόνη λύση, για τον Βούλγαρη και τον στενό κύκλο συνεργατών του, προκρινόταν η βίαιη κατάληψη και αρπαγή της εξουσίας.
Στα σχέδια του όμως ο Βούλγαρης ήξερε πως δεν είχε πολλούς συμμάχους, κυρίως σε στρατιωτικό επίπεδο. Τα πράγματα μάλιστα, φαίνονταν ότι θα γίνονταν πολύ χειρότερα μετά την ανάληψη των δύο στρατιωτικών υπουργείων από ανθρώπους πιστούς στον Ρούφο. Εναπομείναντα στηρίγματα του Βούλγαρη ήταν πλέον ο υπολοχαγός Πέτρος Λεωτσάκος με το 6ο τάγμα Πεζικού, ο διοικητής της χωροφυλακής Αρτέμιος Μίχος, το Πεδινό Πυροβολικό και ο αρχιλήσταρχος Κυριακός ή Κυριάκης, που υποστήριζε απροκάλυπτα τους ‘‘πεδινούς’’. Ο Κυριακός είχε αποφυλακιστεί στις 10 Οκτωβρίου 1862 και είχε ξαναρχίσει την παράνομη δράση του στην περιοχή της Αττικής.
Την ίδια μέρα, 17 Ιουνίου 1863, που η κυβέρνηση Ρούφου έπαιρνε τη ψήφο εμπιστοσύνης και αντικαθιστούσε τους υπουργούς Στρατιωτικών και Ναυτικών, ο Κυριακός και η συμμορία του περικυκλωμένοι από ισχυρή δύναμη χωροφυλακής, στη θέση Σταυρός Υμηττού, αναγκάζονται να παραδοθούν, κρατώντας όμως τον οπλισμό τους. Έτσι, κατά τη διάρκεια της επιστροφής τους στην Αθήνα οι ληστές καταφέρνουν να διαφύγουν της προσοχής της χωροφυλακής και καταλαμβάνουν τη Μονή Ασωμάτων Πετράκη. Ο νέος υπουργός Πάνος Κορωναίος αντέδρασε άμεσα και διέταξε τον Πέτρο Λεωτσάκο με το τάγμα του να κινηθεί προς τη Μονή Ασωμάτων και να προβεί στη σύλληψη των ληστών. Όμως η κατάσταση δεν εξελίχθηκε, όπως θα ήθελε η κυβέρνηση και ο Κορωναίος. Ο Λεωτσάκος και οι στρατιώτες του δεν επιτέθηκαν στους ληστές, αλλά αντίθετα ήρθαν σε συνεννόηση μαζί τους και ενώθηκαν, φωνάζοντας μάλιστα συνθήματα υπέρ των ‘‘πεδινών’’.
Ο Κορωναίος σε μια προσπάθειά του να ελέγξει την κατάσταση συλλαμβάνει τον Λεωτσάκο, την ώρα που αυτός επέστρεφε σπίτι του, και διατάσσει να τον κρατήσουν αιχμάλωτο στον ατμοδρόμωνα ‘‘Ελλάς’’, που ελλιμενιζόταν στον Πειραιά. Σε αντίποινα οι στρατιώτες του 6ου τάγματος συλλαμβάνουν δύο υπουργούς, τον Δημήτριο Καλλιφρονά, υπουργό Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαίδευσης, και τον Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, υπουργό Οικονομικών απαιτώντας την άμεση απελευθέρωση του διοικητή τους. Σε διαφορετική περίπτωση απειλούσαν ότι θα εκτελέσουνε τους δύο ομήρους. Η κυβέρνηση μπροστά στο διαφαινόμενο κίνδυνο θανατικής εκτέλεσης των δύο υπουργών υποχώρησε και απελευθέρωσε τον Λεωτσάκο.
Τη νύχτα της 18ης προς 19η Ιουνίου, οι στασιαστές πανηγυρίζοντας εισέρχονται στην Αθήνα και συγκεντρώνονται κάτω από το μπαλκόνι του σπιτού του Δημ. Βούλγαρη ζητώντας να «κόψουν κεφάλια Ορεινών», ενώ ο Βούλγαρης ευχαριστούσε τους συγκεντρωμένους για την αφοσίωση που έδειχναν στον ίδιο και στην παράταξή του. Κάτω από την πίεση των γεγονότων αυτών ο Μπενιζέλος Ρούφος παραιτείται. Οι δύο όμως υπουργοί, Κορωναίος και Κανάρης, δεν μένουν αδρανείς και δίνουν εντολή στα κυβερνητικά στρατεύματα να αναπτύξουν τις δυνάμεις τους στα ανάκτορα και στο Βαρβάκειο Λύκειο.
Η πρώτη ένοπλη αψιμαχία συνέβη στην οδό Αιόλου, μπροστά στο ναό της αγίας Ειρήνης. Με τη βοήθεια και κατοίκων της περιοχής οι ληστές του Κυριακού νίκησαν μια μικρή δύναμη ‘‘ορεινών’’ και προωθήκαν μέχρι την οδό Ανδριανού στην Πλάκα. Σε ένα άλλο σημείο της Αθήνας στα Ανάκτορα, ο νεώτερος γιος του Κ. Κανάρη, ο Αριστείδης, προσπαθούσε να τα κρατήσει υπό τον έλεγχο των ‘‘ορεινών’’. Οι ‘‘πεδινοί’’ είχαν περικυκλώσει το παλάτι και συνεχώς έσφιγγαν γύρω του τον κλοιό. Μονή λύση για τον Αριστείδη Κανάρη ήταν η έξοδος από τα Ανάκτορα. Με 17 άνδρες επιχείρησε ηρωϊκή έξοδο όμως ο ίδιος έπεσε νεκρός από τα πυρά ενός ληστή της συμμορίας του Κυριακού.
Η κατάσταση είχε ήδη ξεφύγει από κάθε έλεχγο. Η Εθνοσυνέλευση συνήλθε εκείνο το δραματικό πρωϊνό της 19ης Ιουνίου, για να βρει λύση στο αδιέξοδο. Με απόφασή της ανέθεσε στον πρόεδρο του Σώματος Διομήδη Κυριακού να σχηματίσει κυβέρνηση. Τριμελής αντιπροσωπεία μετέβη στο Σύνταγμα και στα Ανάκτορα με σκοπό να επιβάλει ανακωχή στις αντιμαχόμενες παρατάξεις.
Μια ανακωχή που απεδείχθη όμως προσωρινή και εύθραστη, αφού οι αντιμαχόμενοι φρόντισαν σε διάστημα λίγων ωρών να την παραβιάσουν. Οι εχθροπραξίες ξεκίνησαν την επόμενη μέρα, 20 Ιουνίου, έξω από το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στην πλατεία Ομονοίας. Το κτίριο από την πρώτη μέρα των εχθροπραξιών είχε καταληφθεί από τους ‘‘πεδινούς’’ με τη βοήθεια του Γεωργίου Σταύρου, ιδρυτή και διοικητή της Τράπεζας, αλλά και προσωπικού φίλου του Βούλγαρη. Οι ‘‘ορεινοί’’ προσπάθησαν απεγνωσμένα να καταλάβουν με διαρκείς επιθέσεις το κτίριο της Εθνικής, χωρίς όμως αποτέλεσμα, και έτσι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την προσπάθειά τους. Οι συγκρούσεις όμως συνεχίζονταν με αμείωτη ένταση. Η Αιόλου, η Αθηνάς και η Σταδίου είχαν γίνει κεντρικά σημεία των συγκρούσεων μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών.
Μπροστά στον κίνδυνο γενίκευσης του εμφυλίου αλληλοσπαραγμού, οι πρέβεις των τριών Προστατίδων Δυνάμεων-Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας-αποφάσισαν να επέμβουν. Με αυστηρό τελεσίγραφο ζητούσαν από τα αντιμαχόμενα μέρη να παύσουν άμεσα τις εχθροπραξίες, ειδάλλως οι χώρες τους θα σταματούσαν κάθε είδους διπλωματική επαφή με το ελληνικό κράτος. Έτσι οι αντιμαχόμενοι αναγκάστηκαν να υπογράψουν ανακωχή υπακούοντας στο τελεσίγραφο των Μεγάλων Δυνάμεων.
Στις 21 Ιουνίου συνήλθε η Εθνοσυνέλευση για να δώσει τέλος στη διαμάχη. Μετά από μια θυελλώδη συνεδρίαση και την εκ νέου παρέμβαση των Προστατίδων Δυνάμεων ψηφίστηκε νέα κυβέρνηση υπό τον Ρούφο, η οποία απετελείτο από τέσσερα μέλη της παράταξης των ‘‘ορεινών’’ και τέσσερα της παράταξης των ‘‘πεδινών’’. Γι’ αυτό ονομάστηκε ειρωνικά και κυβέρνηση του ‘‘οροπεδίου’’. Στα αξιοσημείωτα εκείνων των ημερών ήταν και η κατάληψη της Εθνικής Τράπεζας από αγήματα των τριών Δυνάμεων, οι οποίες φοβούνταν πιθανή λεηλασία των αποθεμάτων χρυσού από τον λήσταρχο Κυριακό, γεγονός που θα οδηγούσε την Ελλάδα σε πτώχευση.
Ο απολογισμός των «Ιουνιανών» τραγικός. Οι νεκροί ανέρχονταν, περίπου, σε 200• εκατοντάδες ήταν και οι τραυματίες. Το κέντρο, κυρίως, της Αθήνας ήταν γεμάτο μισοκατεστρεμμένα κτίρια. Η σημαντικότερη όμως συνέπεια ήταν η ανάδειξη για μια ακόμη φορά της ανικανότητας και ανευθυνότητας των Ελλήνων πολιτικών να διαχειριστούν μια κρίση. Προτάσσοντας το προσωπικό και κομματικό τους συμφέρον πάνω από το εθνικό και συλλογικό, άφησαν τη χώρα ακυβέρνητη να πορεύεται προς την καταστροφή. Η επέμβαση, τέλος, των Μεγάλων Δυνάμεων στα εσωτερικά της χώρας αναδείχθηκε ως η μόνη λύση για να σταματήσει ο αδελφοκτόνος εμφύλιος, ενώ οι ίδιες αποδέχονταν ευμενώς για μια ακόμη φορά το ρόλο τους ως προστάτη της χώρας, που τόσο απλόχερα και ανόητα τους προσέφεραν οι Έλληνες.
Βιβλιογραφία
* Γιάννης Παγουλάτος, Φεβρουριανά-Ιουνιανά 1863 Εμφύλιος πόλεμος στην Αθήνα του 19ου αι., Στρατιωτική Ιστορία 202 (Νοέμβριος 2013), 61-70.
* Ιωάννης Δασκαλάκης, Τα Ιουνιανά του 1863. Εμφύλιες συγκρούσεις για τη διαδοχή του Όθωνα, Ιστορικά Θέματα 96 (Ιούνιος 2010), από http://argolikivivliothiki.gr/2012/11/11/ioyniana/.
* Τάκης Κατσιμάρδος, «Ιουνιανά» ο άγνωστος εμφύλιος, εφημ. Ημερησία, φ. 22.06.2003.
