Ένας τέτοιος παράγοντας είναι το έδαφος, το οποίο με έναν απλό ορισμό είναι το ανώτερο τμήμα της επιφάνειας της γης που επιτελεί βασικές λειτουργίες, όπως ότι αποτελεί το μέσο ανάπτυξης των φυτών, καθορίζει την κυκλοφορία και ποιότητα του νερού, είναι ο χώρος που πραγματοποιείται η ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων καθώς και ότι είναι η κατοικία πολυάριθμων φυτικών και ζωικών οργανισμών, των οποίων η σημασία για τη ζωή είναι τεράστια. Μέσω λοιπόν αυτών των λειτουργιών το έδαφος σχετίζεται ευθέως με την ανθρώπινη υγεία μέσω α) της εξασφάλισης τροφής καλής ποιότητας, β) της ύπαρξης ορισμένων χημικών συστατικών και γ) παθογόνων. Σε ό,τι αφορά στην παραγωγή προϊόντων καλής ποιότητας για την ικανοποίηση των αναγκών του ανθρώπου δεν απαιτείται κάποια ιδιαίτερη ανάλυση για τον ρόλο και τη σημασία του εδάφους, στο οποίο βασίζεται η φυτική και σε μεγάλο βαθμό και η ζωική παραγωγή. Η επάρκεια και η ποιότητα των τροφίμων αποτελούν βασικό παράγοντα της ανθρώπινης υγείας.
Σε ό,τι αφορά στους κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία που προκαλούνται από τα εδαφικά συστατικά, οι πιο κοινές περιπτώσεις είναι οι ακόλουθες:
Το φθόριο των τροφών που επηρεάζει κυρίως την υγεία των δοντιών προέρχεται κυρίως από το έδαφος. Εδάφη με μικρή περιεκτικότητα σε φθόριο παράγουν τροφές φτωχές σε φθόριο, η συνεχής κατανάλωση των οποίων οδηγεί σε παθήσεις των δοντιών καθώς επίσης και η υπερβολική ποσότητα φθορίου στο έδαφος. Η αναιμία που είναι συχνή στον άνθρωπο και ιδιαίτερα στις γυναίκες συχνά οφείλεται στην κατανάλωση τροφών φτωχών σε σίδηρο. Η μεγάλη περιεκτικότητα σε μόλυβδο εδαφών οδηγεί στην πρόκληση σοβαρών ασθενειών στα νεογνά, όπως μείωση της ευφυίας, βλαβών του νευρικού συστήματος κ.λπ.
Η μεγάλη περιεκτικότητα σε μαγγάνιο των εδαφών συσχετίζεται θετικά με την πρόκληση καρκίνου. Παρόμοια το στοιχείο υδράργυρος όταν βρίσκεται σε μεγάλες συγκεντρώσεις στο έδαφος μέσω της τροφικής αλυσίδας μπορεί να εισέλθει στον ανθρώπινο οργανισμό προκαλώντας σοβαρά προβλήματα υγείας (ασθένεια itai-itai). Προβλήματα υγείας στον άνθρωπο προκαλεί και η έλλειψη ή περίσσεια σεληνίου (σεληνίωση) που προέρχονται αντίστοιχα από ελλειμματικά ή με περίσσεια του στοιχείου αυτού εδάφη. Παρόμοια σε εδάφη με έλλειψη ψευδαργύρου παράγονται τρόφιμα με χαμηλής περιεκτικότητας σε ψευδάργυρο που προκαλούν προβλήματα υγείας σε εγκύους γυναίκες, στην ανάπτυξη του εγκεφάλου κ.λπ. Το πρόβλημα αυτό είναι ευρύτατα διαδεδομένο εκτιμώντας ότι επηρεάζει το 1/3 του ανθρώπινου πληθυσμού της γης.
Στο έδαφος κατοικούν παθογόνοι οργανισμοί, όπως βακτήρια (400-500 είδη), μύκητες και ιοί που μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές ασθένειες στον άνθρωπο. Ενδεικτικά αναφέρονται το βακτήριο Bacillus anthracis που προκαλεί τη γνωστή ασθένεια άνθρακας, το Klοstridium tetani που προκαλεί τον τέτανο, Clostridium botulinum που προκαλεί τον βοτουλισμό, το Vibrio cholerae που προκαλεί χολέρα, σαλμονέλα κ.ά., μύκητες, όπως ο Blastomyces dermatitis που προκαλεί βλαστομύκωση, ο asprgillus που προκαλεί την ασπεργίλλωση. Επίσης ανθεκτικοί ιοί που προκαλούν για παράδειγμα τις ηπατίτιδες Α και Ε, εντερικοί αδενοϊοί κ.λπ. Παλαιότερα ήταν συχνή η εμφάνιση της ασθένειας «ταινία» που προκαλούνταν από το παθογόνο taenia solium, που βέβαια σήμερα έχει μειωθεί στο ελάχιστο λόγω βελτίωσης των συνθηκών ζωής στο ύπαιθρο. Οι κύριοι τρόποι μεταφοράς των παθογόνων αυτών είναι η αναπνοή (σημειώνεται ότι ο άνθρωπος εισπνέει περίπου 11 kg αέρα/ημέρα), η κατάποση και η απ’ ευθείας επαφή μέσω τραυμάτων. Σε ό,τι αφορά στις πηγές προέλευσης των παθογόνων του εδάφους αναφέρονται η εφαρμογή αστικών αποβλήτων (υγρών και στερεών) στη γεωργία (σημειώνεται ότι η σχετική νομοθεσία δεν προβλέπει περιορισμούς για τα παθογόνα) και οι ζωικές κοπριές, μέσω των οποίων μεταφέρονται στο έδαφος ζωονόσοι. Ελαχιστοποίηση της μεταφοράς παθογόνων από τέτοια απόβλητα στον άνθρωπο μέσω του εδάφους γίνεται με τη διαδικασία της κομποστοποίησης των υλικών αυτών που χρησιμοποιούνται στη γεωργία. Ένας πολύ απλός τρόπος μείωσης αυτών των κινδύνων είναι η έκθεση του εδάφους στο ηλιακό φως. Μία άλλη πιθανότητα πρόκλησης επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία από το έδαφος είναι η μεταφορά ραδιενέργειας μέσω ραδιενεργών στοιχείων, όπως το καίσιο, στρόντιο, ιώδιο, ουράνιο και πλουτώνιο, που μπορεί να υπάρχουν σε αυτό είτε λόγω φυσικής προέλευσης είτε λόγω ανθρώπινης παρέμβασης. Η είσοδος στον ανθρώπινο οργανισμό γίνεται με τους ίδιους τρόπους όπως τα παθογόνα.
Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι το έδαφος μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την ανθρώπινη υγεία με θετικό ή βλαπτικό τρόπο και ότι η ορθή διαχείρισή του αποκτά μεγάλη σημασία.
Από τον Χρίστο Τσαντήλα
* Ο δρ. Χρίστος Τσαντήλας, είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ.
Την Τετάρτη 9 Μαΐου (18:30-10:00 μ.μ.), θα πραγματοποιηθεί από τον Δήμο Λαρισαίων εκδήλωση με θέμα: «Διατροφή και Υγεία, Ασφάλεια στη Φυτική παραγωγή – Κίνδυνοι και Επιπτώσεις στη Διατροφή». Με αφορμή την εκδήλωση αυτή, στο σημερινό σημείωμα παρουσιάζεται πολύ συνοπτικά ένα από τα θέματα που θα παρουσιασθούν και αφορά στην επίδραση του εδάφους στην ανθρώπινη υγεία που σημειώνεται είτε άμεσα με την απ’ ευθείας επαφή με τον άνθρωπο είτε έμμεσα μέσω της φυτικής και ζωϊκής παραγωγής.
