Σε αντίθεση με τις άλλες επαγγελματικές ομάδες που εκφωνούν ρητορικούς λόγους, όπως π.χ. οι πολιτικοί, οι συνδικαλιστές, οι δικηγόροι κ.ά., οι εκκλησιαστικοί ρήτορες δεν ελέγχονται, δεν κρίνονται, δεν αξιολογούνται σχεδόν από κανέναν από αυτούς «εναντίον» των οποίων εκφωνούν τους λόγους τους. Ο βουλευτής π.χ. μιλώντας στη Βουλή όχι μόνον δέχεται τον αντίλογο από τους βουλευτές των άλλων κομμάτων, αλλά κρίνεται τόσο από τους ψηφοφόρους του όσο και από το ίδιο του το κόμμα. Ο δικηγόρος πρέπει με τον λόγο του να πείσει τους δικαστές. Ο εκκλησιαστικός όμως ρήτορας εκφωνεί τον λόγο του σ’ ένα ακροατήριο σιωπηλό, που είτε είναι αδιάφορο για όσα αυτός λέει, είτε είναι έτοιμο να δεχτεί όποια «σαχλαμάρα» κι αν εκστομισθεί από τα χείλη του. Επειδή μάλιστα δεν υπάρχει κανένας αντίλογος, ο ιεροκήρυκας σχηματίζει την ψευδαίσθηση ότι είναι ικανότατος χρήστης της γλώσσας και τα λεγόμενά του είναι «βαθιές» κοινωνικές και φιλοσοφικές αναλύσεις των ηθικών, κοινωνικών κλπ. προβλημάτων!
Οι λόγοι που εκφωνούν οι ιεροκήρυκες συνήθως έχουν τα ακόλουθα χαρακτηριστικά.
1. Θεματολογία. Τα θέματα που αναπτύσσονται δεν είναι μόνο θρησκευτικού περιεχομένου, αλλά επιλέγονται -και ορθά- θέματα και από τη σύγχρονη πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική, εθνική πραγματικότητα, την ηθική συμπεριφορά των ανθρώπων κ.λπ. Στην πραγματικότητα όμως το θέμα που υποτίθεται ότι θ’ αναπτυχθεί αποτελεί αφορμή, για να σχολιάσει ο ιεροκήρυκας ό,τι κατεβάσει η κεφαλή του. «Πηδάει» από το ένα θέμα στο άλλο, «από τον Αλή στο Μουσταφά», που λέει και η λαϊκή παροιμία. Συνοχή, αλληλουχία σκέψεων και επιχειρημάτων, που τόσο κοπιάζουν να διδάξουν οι εκπαιδευτικοί στους μαθητές, δεν έχουν θέση στη σύγχρονη εκκλησιαστική ρητορική.
2. Γλωσσικό ύφος. Το ύφος του ρήτορα είναι υπεροπτικό, αλαζονικό, γεμάτο στόμφο «εκατό καρδιναλίων», με απόλυτη υποτίμηση του ακροατηρίου. Συνήθως κατακεραυνώνονται τα κατά τη γνώμη του ιεροκήρυκα στραβά κι ανάποδα του κόσμου (ανηθικότητα, καταναλωτισμός, εύκολος πλουτισμός, κακή ανατροφή των παιδιών, σεξουαλική απελευθέρωση, κακή συμπεριφορά των νέων κ.λπ.). Στην πραγματικότητα το ύφος του είναι προσβλητικό. Πολλές φορές μάλιστα προσπαθεί να τρομοκρατήσει το εκκλησίασμα και να του δημιουργήσει ενοχές για τις πράξεις του.
3. Από γλωσσική άποψη το κήρυγμα είναι ένας γλωσσικός αχταρμάς. Γραμματικά και συντακτικά γλωσσικά στοιχεία αρχαίας ελληνικής, καθαρεύουσας και δημοτικής ανακατεύονται «εική και ως έτυχε» ανάλογα με το βαθμό αγραμματοσύνης του ιεροκήρυκα, που βέβαια δεν ενδιαφέρεται αν το ακροατήριό του κατανοεί και παρακολουθεί τα λεγόμενά του. Αν μαθητής χρησιμοποιούσε στο γλωσσικό μάθημα κατά τις πανελλήνιες εξετάσεις ένα τέτοιο γλωσσικό ιδίωμα και ανέπτυσσε με τέτοιον τρόπο το θέμα του, θα έπαιρνε σίγουρα τον χειρότερο βαθμό.
Πριν από λίγα χρόνια αστός Σαλονικιός θρησκευόμενος και θαυμαστής του αστέρα της εκκλησιαστικής ρητορικής αερολογίας μητροπολίτη Θεσσαλονίκης ρώτησε ένα γέρο συγχωριανό μου πώς του φάνηκε ο λόγος του μητροπολίτη, τον οποίο είχαν παρακολουθήσει από την τηλεόραση του καφενείου. Κι ο γέρος απάντησε ειρωνικά παραλλάσσοντας μια φράση του ευαγγελίου. «Καλός, ήταν ανακατωμένος ο ερχόμενος».
4. Διάρκεια λόγου. Δεν υπάρχει προσδιορισμένος χρόνος. Εξαρτάται από τον οίστρο του ιεροκήρυκα. Κυμαίνεται από 10΄ έως 30΄. Στην πραγματικότητα ο ιεροκήρυκας δε σέβεται το εκκλησίασμα, το οποίο υπομονετικά παρακολουθεί σιωπηλό 1-2 ώρες τη λειτουργία. Πολλοί μάλιστα, αν και προχωρημένης ηλικίας, στέκονται όρθιοι κι είναι έτοιμοι να καταρρεύσουν από την κούραση. Δεν καταλαβαίνει ο κήρυκας ότι ο λόγος του καλού ομιλητή δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 5΄-8΄ λεπτά της ώρας. Η μεγάλη διάρκεια λόγου κάνει τον κουρασμένο ακροατή να μην παρακολουθεί τα λεγόμενα.
Επειδή στον τόπο μας σχετικοί και άσχετοι ασχολούνται με τη γλώσσα, ιδιαίτερα του σχολείου και των νέων, και τα περισσότερα κηρύγματα δεν αποτελούν γλωσσικά και ρητορικά πρότυπα, αναρωτιέμαι μήπως είναι καιρός η επίσημη Εκκλησία να συνειδητοποιήσει ότι πέρα από τις αερολογίες, που εκστομίζουν στα κηρύγματά τους, οι περισσότεροι ιεροκήρυκες κακοποιούν σε μέγιστο βαθμό την ελληνική γλώσσα και γι’ αυτό θα πρέπει να καθιερωθεί στις ιερατικές και θεολογικές σχολές ένα πρόγραμμα διδασκαλίας τόσο της σύγχρονης ελληνικής γλώσσας όσο και του ειδικού ρητορικού λόγου. Κι ύστερα θα πρέπει ν’ αρχίσει να επιμορφώνει στη γλώσσα και στον ρητορικό λόγο όλους αυτούς τους εκκλησιαστικούς αερολόγους, που έχουν συνηθίσει να βρίσκονται στο απυρόβλητο της κριτικής. Γιατί φοβούμαι πως θα έρθει η στιγμή που το εκκλησίασμα θα φεύγει από την εκκλησιά, μόλις ο ιεροκήρυκας πάρει το μικρόφωνο κι αρχίσει το κήρυγμα.
Από τον Γιάννη Μπασλή δρ.φ.
