Τι συζητήσεις έχουν γίνει σε αυτά τα κουπέ! Από φιλοσοφικές αναλύσεις μέχρι φθηνά κουτσομπολιά, όπως ακριβώς συμβαίνει σήμερα, αλλά στο πολύ πιο ευρύχωρο κουπέ του facebook. Η γοητεία να μοιράζεσαι με αγνώστους πάντα μάγευε τους ανθρώπους, γιατί μπορούσαν να επικοινωνήσουν την πραγματικότητα όπως ακριβώς εκείνοι την είχαν ανάγκη χωρίς κανείς να μπορεί να την αμφισβητήσει.
Έτσι και η επικοινωνία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, παρότι αναπτύσσεται στον άπειρο χώρο του διαδικτύου, δεν έχει έναν ευρύ και ουσιαστικό χαρακτήρα, αλλά διαδραματίζεται στον στενό χώρο μιας κατασκευασμένης και εικονικής πραγματικότητας, σε ένα ηλεκτρονικό κουπέ με γνωστούς-αγνώστους. Παρά τη στενότητά της όμως, σε μια εποχή που η επικοινωνία έχει διαρραγεί, η επιρροή αυτού του μέσου έχει κυριαρχήσει στη ζωή του Έλληνα. Σε σημείο μάλιστα να θεωρούμε πως η κοινωνικότητα ενός ανθρώπου συνίσταται από/και στη χρήση των μέσων αυτών, σαν να μην υπάρχει δηλαδή ζωή δίχως facebook, όπως δεν υπάρχει ένα γεγονός δίχως την τηλεοπτική του κάλυψη. Έτσι, σαν σύγχρονοι Ινδιάνοι έχουμε το φεισμπουκικό μας όνομα, αυτό που μας κατατάσσει και μας δίνει οντότητα στον απέραντο χώρο του διαδικτύου.
Αναμφίβολα το facebook είναι προσανατολισμένο κυρίως στην ανάπτυξη της επικοινωνίας, καθώς παρέχει τους χρήστες τη δυνατότητα να αναπτύξουν ευέλικτους και εξατομικευμένους τρόπους επικοινωνίας και ταυτόχρονα όχι μόνο να καταναλώνουν αλλά και να παράγουν περιεχόμενο. Όμως αυτό που απουσιάζει από το facebook είναι αυτό ακριβώς που υπόσχεται, δηλαδή η έλλειψη αλληλεπίδρασης. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω γιατί μπορεί να χάσουμε την αίσθηση της επικοινωνίας, ενώ… επικοινωνούμε. Η φύση του ανθρώπου είναι πολύπλοκη και η πολυπλοκότητα αυτή είναι σημαντική για την ανάπτυξη και την αυτοβελτίωσή του. Η πολυπλοκότητά του βέβαια δημιουργεί ασυνέχειες και δυσκολίες στην επικοινωνία και την αρμονική συνύπαρξη, ως αναγκαία όμως συνθήκη είναι αυτή που αποστερούμαστε περισσότερο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εκεί ο άνθρωπος αναπτύσσει μονομέρειες, επιλέγει τι θα προβάλει και συρρικνώνει την πολυπλοκότητά του με ασφαλή τρόπο.
Τον εαυτό μας όμως τον μαθαίνουμε μέσα από το καθρέφτισμα των σχέσεών μας κυρίως στον οικείο χώρο των δικών μας ανθρώπων κι όχι στο «κουπέ» των αγνώστων, κυρίως δηλαδή ιδιωτικά και λιγότερο δημόσια. Στον εικονικό κόσμο του διαδικτύου, ο οποίος βρίσκεται στην τομή του δημόσιου με τον ιδιωτικό χώρο, το καθρέφτισμα αυτό είναι ρηχό και σε καμιά περίπτωση δεν ανατροφοδοτεί την ταυτότητα του ανθρώπου κι ως εκ τούτου δεν βοηθά στην ανάπτυξή της. Ας υποθέσουμε πως η κατάθεση ψυχής στο facebook μιας κόρης που έχασε τον πατέρα της πάρει πολλά like και γίνουν πολλά σχόλια για το πόσο συγκινητικά είναι τα λόγια της. Αυτό που ανατροφοδοτείται στο άτομο είναι σαφώς σημαντικό, αλλά και μονοσήμαντο, αφού δεν επιτρέπει μια ολιστική θέαση των συναισθημάτων του. Οι αναρτήσεις αυτές μοιάζουν πολλές φορές σαν μια υποσυνείδητη διεργασία του ανθρώπου ο οποίος μπροστά στην απώλεια και ενώπιον δικών του υπαρξιακών ερωτημάτων και αγωνιών, καθίσταται αδύναμος να αποδεχθεί την απώλεια και να θρηνήσει. Ο εικονικός θρήνος δημιουργεί ένα παραπέτασμα απόκρυψης του πόνου και της θλίψης και συνιστά μια στιγμιαία εκτόνωση. Τι μπορεί επομένως να κάνει κάποιον να θέλει να δημοσιοποιήσει κάτι τόσο ιδιωτικό και γιατί είναι περισσότερο σημαντικό να φαίνεται ότι θρηνούμε και πονάμε από το να θρηνούμε και να πονάμε. Σαφώς η απάντηση βρίσκεται στο γεγονός πως έτσι δημιουργούμε ένα ανεκτό περιβάλλον να εκφράσουμε κομμάτια του εαυτού μας που αλλιώς δεν μπορούνε να βρούνε διέξοδο. Κι από την άλλη αποκτούμε μια δυνατή δημόσια εικόνα, που ενισχύει την κοινωνική μας ταυτότητα, η οποία για πολλούς ανθρώπους αποτελεί τη σημαντικότερη πλευρά της προσωπικότητάς τους.
Δεν είναι επομένως τυχαίο που αυτή τη στιγμή διακινούνται στο facebook στιγμές, εικόνες, θέσεις και απόψεις για τα μεγάλα υπαρξιακά ζητήματα, τον έρωτα, τον θάνατο, τη μοναξιά, τα χρήματα. Με έναν επιφανειακό όμως τρόπο αφού το facebook έχει καταντήσει βιτρίνα, νυφοπάζαρο, αγοραίος τρόπος συνάντησης και ανταλλαγής. Ως τέτοιο το «βιβλίο των προσώπων» είναι ένα εργαλείο παγίδα που σκεπάζει την πολυπλοκότητα του ανθρώπου και αναπτύσσει αόριστες προσδοκίες, άρα και εξαρτητικές συμπεριφορές. Η κόκκινη ένδειξη πως υπάρχουν νέες ενημερώσεις ή μηνύματα λειτουργεί σαν διεγερτικό στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Στην κόκκινη ένδειξη έχουμε εναποθέσει την αποδοχή, την αυτοεκτίμηση και τη σημαντικότητά μας. Το like και προσφάτως οι λοιπές φατσούλες, πήραν τη θέση των συμβόλων μιας κοινωνίας που ζει εικονικά. Λειτουργεί επομένως ως πατερίτσα και δημιουργεί έναν ουδέτερο χώρο όπου κάποιος μπορεί να κρύψει τις μειονεξίες του και να αναπτύξει μια ταυτότητα που δεν υπόκειται στις ανατροφοδοτήσεις της ομάδας και στις αλληλεπιδράσεις με τους σημαντικούς άλλους ανθρώπους της ζωής μας.
Παρότι το facebook δεν έχει μόνο αρνητικές συνέπειες, το μόνο σίγουρο είναι πως λειτουργεί ως ένα υποκατάστατο της επικοινωνίας που άλλοτε αντικαθιστά και άλλοτε συμπληρώνει το κοινωνικό περιβάλλον του χρήστη. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γενικότερα μπορούν να λειτουργήσουν ως γέφυρες δημιουργίας, μεταφοράς και ανταλλαγής πληροφοριών, γνώσεων, απόψεων κι ως τέτοια δημιουργούν ένα περιβάλλον ανοιχτό και δημοκρατικό. Μπορούν όμως και να συμβάλλουν στην απο-ανθρωποποίηση της επικοινωνίας, διότι το σημαντικό στην ανθρώπινη επικοινωνία δεν είναι μόνο η ανταλλαγή θέσεων και απόψεων, αλλά η συναισθηματική αλληλεπίδραση. Το διαδίκτυο δεν είναι καλός αγωγός μεταφοράς των συναισθημάτων, αυτά χρειάζονται άσκηση επί πραγματικών σχέσεων κι όχι επί (ηλεκτρονικού) χάρτου. Οι φίλοι είναι οι φίλοι μας κι όχι όσοι διασυνδέονται μαζί μας ηλεκτρονικά, είναι αυτοί που έχουν πονέσει και χαρεί μαζί μας και μας άπλωσαν το χέρι τους στα δύσκολα.
* Του Γιώργου Γιαννούση, ψυχοθεραπευτή, οικογενειακού θεραπευτή
