Είναι γεγονός ότι στην ελληνική ιστορία όλος ο Οκτώβρης είναι διασπαρμένος από σημαντικές στιγμές, οι οποίες έχουν καταγραφεί στη συλλογική μνήμη: η έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων των Βαλκανικών Πολέμων στις 5 Οκτωβρίου 1912 που οδήγησαν μετά από μια σειρά νικηφόρων αγώνων στον εδαφικό διπλασιασμό της χώρας, ο θάνατος του Παύλου Μελά στις 13 Οκτωβρίου 1904 που αφύπνισε το ελληνικό κράτος να διεκδικήσει σθεναρά τα εδάφη της Μακεδονίας, η άρνηση του Μεταξά στο ιταμό τελεσίγραφο των Ιταλών να τους παραδώσει τη χώρα, αφετηρία του ελληνικού έπους στα βουνά της Αλβανίας.
Το παρήγορο είναι ότι η ελληνική κοινωνία κατά τα τελευταία χρόνια –σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης και γενικευμένης κρίσης– αρχίζει να ρίχνει «κλεφτές» ματιές στο παρελθόν και να βγαίνει από τον κύκλο της λήθης της ιστορίας. Έτσι, μουσειακοί τόποι και θεματικές εκθέσεις ξεπροβάλλουν όχι μόνο στο κέντρο αλλά και στην περιφέρεια, ενώ η σπουδή της τοπικής ιστορίας στα πανεπιστήμια και τα σχολεία κερδίζει συνεχώς έδαφος.
Παράλληλα, αναγνωρίζεται από τους επαΐοντες η σημασία της προσωπικής μαρτυρίας για τη συγγραφή της επίσημης ιστορίας υπό την προϋπόθεση ότι έχει παρέλθει από τα ιστορικά γεγονότα χρονικό διάστημα ικανό ώστε να τα αποκαθάρει από προκαταλήψεις, ανθρώπινες αδυναμίες και μικρότητες. Συμπληρωματικά, καθήκον του ιστορικού είναι να ελέγχει τις πηγές του και να τις διασταυρώνει, προκειμένου το έργο του να αποκτά εγκυρότητα και αξιοπιστία.
Η συνειδητοποίηση ότι οι κοινωνίες χωρίς τη γνώση του παρελθόντος δεν μπορούν να οραματίζονται το μέλλον τους έχει οδηγήσει στην ανάδειξη θεμάτων όπως η ταφή των πεσόντων σε διάφορα θέατρα πολέμου όπου συμμετείχε ο ελληνικός στρατός, τα οποία στο πρόσφατο παρελθόν γνώρισαν τη λήθη των πολιτών αλλά και την αδιαφορία της επίσημης Πολιτείας. Τέτοιου είδους ιστορικές εστιάσεις συμβάλλουν στην διαμόρφωση μιας συλλογικής αφήγησης και συνέχουν τις κοινωνίες.
Από την άλλη πλευρά, «φωτίζεται» το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων σεφαραδιτών Εβραίων, θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας, όπως γίνεται και σε άλλες ευρωπαϊκές κοινωνίες όπου κατοικούσαν Εβραίοι. Οι μαρτυρίες των επιζώντων στα κολαστήρια των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης καταγράφονται και προβάλλονται, ώστε να μην εμφανιστεί ποτέ ξανά η ναζιστική βία και ο ολοκληρωτισμός στις ευρωπαϊκές κοινωνίες επιχειρώντας να τροχοπεδήσουν την κοινή τους πορεία προς το μέλλον.
Στο πολυπολιτισμικό περιβάλλον που διαμορφώνεται μετά τη συριακή κρίση και την έξαρση του Προσφυγικού, η ελληνική κοινωνία, ατενίζοντας το παρελθόν, μπορεί να διδαχτεί από την ιστορία της των αρχών του προηγούμενου αιώνα, όταν σε αρκετά από τα αστικά κέντρα της σημερινής Ελλάδας Έλληνες, Οθωμανοί, Εβραίοι και άλλες εθνότητες μοιράζονταν από κοινού τον ίδιο ζωτικό χώρο, με σεβασμό όμως στην πολιτιστική και θρησκευτική ταυτότητα του καθενός.
Αναφέρουμε χαρακτηριστικά την περίπτωση της Θεσσαλονίκης, που χαρακτηριζόταν την εποχή εκείνη ως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων» λόγω της δημογραφικής ισχύος του σεφαραδίτικου στοιχείου, της Λάρισας, πόλης με ισχυρή οθωμανική παρουσία, της Βέροιας, της Καβάλας, των Σερρών και άλλων.
Εν κατακλείδι, με την αφύπνιση της μνήμης και την προβολή του ιστορικού τους παρελθόντος, οι σύγχρονες κοινωνίες μπορεί να εφοδιαστούν με έναν αποτελεσματικό modus Vivendi και να οριοθετήσουν την ιστορική τους διαδρομή σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κοινωνικό-πολιτισμικό περιβάλλον.
Του Βασίλη Πλατή, φιλόλογου-δρος Ιστορίας Α.Π.Θ.
