Αρχικά θα πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι με τη λήξη του Α΄ Παγκο-σμίου οι τέσσερις Μεγάλοι (Αμερική, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) σε ειδικό Συμβούλιο επρόκειτο ν’ αποφασίσουν για τις τύχες του κόσμου, ύστερα απ’ τον διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Για τον λόγο αυτό, ο τότε πρωθυπουργός της χώρας Ελευθέριος Βενιζέλος υπέβαλε υπόμνημα (30/12/1918) στο Συμβούλιο βασισμένος στο αξίωμα: «Η Ελλάς δεν πηγαίνει εκεί όπου της λείπει η Εθνολογική βάσις». Στο υπόμνημα αυτό ο Εθνάρχης με διπλωματική ευστροφία και πολιτική διορατικότητα στις διεκδικήσεις του μεταξύ των άλλων περιελάμβανε: Β. Ήπειρο, Αν. Θράκη, Δυτ. Θράκη, Ίμβρο, Τένεδο, Δωδεκάνησα, Καστελόριζο, καθώς και μία παραλιακή ζώνη στη Δυτ. Μικρά Ασία.
Μεσολάβησαν βέβαια αρκετά σημαδιακά γεγονότα, τόσο στο εσωτερικό της Ελλάδας, όσο και στη Μ. Ασία, αλλά απ’ όλα αυτά θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή μας στα παρακάτω:
1. Ανακωχή των Μουδανιών.
Μόλις κατέρρευσε το Ελληνικό Μέτωπο στη Μ. Ασία, οπότε ο ελληνικός στρατός έπαψε πια ν’ αποτελεί το προστατευτικό προκάλυμμα για τους συμμάχους μας της Αντάντ, που ως τότε εκ του ασφαλούς ήλεγχαν τα Στενά με κόστος αίμα ελληνικό, οι Άγγλοι νιώθοντας την πίεση του Κεμαλικού στρατού πήραν την πρωτοβουλία για σύναψη ανακωχής, προφανώς για την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων, αδιαφορώντας παράλληλα για την τύχη της ηττημένης συμμάχου των, της Ελλάδας. Στις διαπραγματεύσεις, που έγιναν στα Μουδανιά στις 28 Σεπτέμβρη του ‘22, αποφασίστηκε, και τούτη τη φορά ερήμην της Ελλάδας, να επιστραφεί στους Τούρκους η Αν. Θράκη, την οποία ως τότε κατείχαν οι Έλληνες. Τη θλιβερή αυτή πραγματικότητα αναγκάστηκε να την αποδεχτεί η ελληνική κυβέρνηση κάτω απ’ την πίεση των γεγονότων. Κατά την επομένη της υπογραφής άρχισε η αποχώρηση του ελληνικού στρατού, που τον ακολουθούσαν και 250.000 άμαχοι. Μάλιστα, στις 12 Νοέμβρη οι Έλληνες παρέδωσαν στους Συμμάχους τη Διοίκηση της Αν. Θράκης και ‘κείνοι αυθημερόν την παρέδωσαν στους Τούρκους, οπότε χαρακτηρίστηκε ο Έβρος ποταμός ως το φυσικό χερσαίο όριο των δύο πλευρών.
2. Διαπραγματεύσεις στη Λωζάνη.
Ταυτόχρονα, άρχισαν στη Λωζάνη της Ελβετίας οι διαπραγματεύ-σεις από τις δυνάμεις της Αντάντ και τη νέα ηγεσία της Εθνικιστικής Τουρκίας. Οι ΗΠΑ δήλωσαν ότι δεν επιθυμούν να λάβουν μέρος στις διαπραγματεύσεις, αλλά διαβίβασαν διπλωματικά στους συνεδριάζοντας ότι έπρεπε να ληφθούν υπόψη και τα Αμερικάνικα συμφέροντα!
Οι συζητήσεις αυτές κράτησαν με διακοπές απ’ τον Νοέμβρη του ‘22 έως τον Ιούλη του ‘23 και αναλώθηκαν στα ακόλουθα κύρια γι αυτούς θέματα:
α. Τη ρύθμιση του καθεστώτος των Στενών του Ελλησπόντου υπέρ των συμφερόντων της Αντάντ.
β. Την κατάργηση ή την διατήρηση των «διομολογήσεων». Τους ίδιους βεβαίως τους εξυπηρετούσε ένα τέτοιο καθεστώς ετεροδικίας και εκμε-τάλλευσης.
γ. Την τύχη της πετρελαιοφόρας περιοχής της Μοσούλης, που απ’ τον Οκτώβρη του ‘22 είχαν καταλάβει στρατιωτικά οι Άγγλοι, ενώ την εποφθαλμιούσαν οι πάντες!
Την ελληνοτουρκική εδαφική διευθέτηση δεν τη συζήτησαν καν, αφού ήδη την είχαν λύσει στα Μουδανιά!...
3. Η ελληνοτουρκική σύμβαση της 30 Γενάρη ‘23.
Διαρκούσης της διαπραγμάτευσης στη Λωζάνη, με υποδείξεις και πάλι των Συμμάχων, συμφωνήθηκε απευθείας μεταξύ Ελ. Βενιζέλου και Ισμέτ Ινονού να διευθετηθεί και το ζήτημα της ανταλλαγής των πληθυ-σμών. Έτσι, 1.300.000 Έλληνες εγκατέλειψαν τη Μ. Ασία και 500.000 Τούρκοι πήραν τον αντίστροφο δρόμο. Ωστόσο, έμεινε εκκρεμές το ζή-τημα ανταλλαγής των περιουσιών! Εξαιρέθηκαν οι Έλληνες της Κων/λης, της Ίμβρου και της Τενέδου, καθώς και οι Μουσουλμάνοι της Δυτ. Θράκης.
4. Υπογραφή της συνθήκης 24 Ιούλη ‘23.
Ύστερα από χρόνιες και κοπιώδεις συζητήσεις, αλλά και επί χάρτου παζαρέματα και μελλοντικές προοπτικές υπογράφτηκε η συμφωνία που είχε τα παρακάτω κύρια αποτελέσματα:
α. Μερική δικαίωση των Τούρκων.
Βεβαίως αφαιρέθηκαν εδάφη από την πρώην Οθ. αυτοκρατορία, αλλά καταργήθηκαν οι «διομολογήσεις» και δόθηκαν στη νέα Τουρκία η Αν. Θράκη, η Ίμβρος, η Τένεδος και τα Στενά.
β. Διατήρηση του ελέγχου στην περιοχή της Εγγύς και Μέσης Ανατολής από την Αντάντ.
γ. Επίσημη καθιέρωση με υποχρεωτικό πλέον χαρακτήρα της σκληρής πρακτικής ανταλλαγής των πληθυσμών.
δ. Τα Δωδεκάνησα αναγνωρίστηκαν ρητά ως Ιταλική κτήση.
Βεβαίως αποφασίστηκαν και άλλα ζητήματα, που ενδιέφεραν σα-φώς τους Συμμάχους (Μοσούλη λ.χ), αλλά ήταν ξένα προς την Ελλάδα, οπότε και τα παραλείπουμε.
5. Διαπιστώσεις – συμπεράσματα.
Την αλήθεια των γεγονότων αυτών θα πρέπει να γνωρίζουμε οι πάντες και ειδικότερα οι πολιτικοί μας ταγοί, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια διατείνονται σε καθημερινή βάση ότι αναλώνονται σε διαπραγματεύσεις και συμφωνίες για τη σωτηρία της Πατρίδος.
Πρέπει να τονιστεί ξεχωριστά ότι το δύσκολο έργο της εκπροσώπησης της χώρας η Ελληνική Επαναστατική Κυβέρνηση το είχε αναθέσει και πάλι στον Ελ. Βενιζέλο. Πραγματικά τραγικός ο ρόλος για τον Οραματιστή της Μεγάλης Ιδέας, τρία χρόνια μετά την υπογραφή της μεγαλειώδους διπλωματικής του επιτυχίας στη συνθήκη των Σεβρών, να διαπραγματεύεται τώρα τον οριστικό ακρωτηριασμό της πατρίδας του! Και συνάμα να είναι υποχρεωμένος να υπογράφει την απώλεια των όσων κέρδιζε με την υπογραφή του στο Δημαρχείο των Σεβρών, στις 28 Ιούλη του ‘20.
Ωστόσο, ο μεγάλος Οραματιστής αποδείχτηκε και φοβερά ρεαλιστής και κατάφερε, αγωνιζόμενος με κάθε μέσο ανάμεσα στις συμπληγάδες της διπλωματίας, να περισώσει ό,τι του επέτρεπαν οι περιστάσεις προς την επίτευξη, έστω, της Εθνικής Ομοιογένειας και της επίλυσης των εσωτερικών προβλημάτων με συντελεσμένη τη μεγαλύτερη ως τότε εθνική τραγωδία.
Το μεγαλύτερο ιστορικό κακό για μας είναι ότι μαζί με το διαμελισμό της Οθ. αυτοκρατορίας οι Σύμμαχοί μας δικαίωσαν - έστω εν μέρει - τους Τούρκους εθνικιστές ακρωτηριάζοντας την Ελλάδα, χώρα μέλος της Αντάντ!
Εν τέλει αποδεικνύεται για πολλοστή φορά ότι η διπλωματία είναι εντελώς γυμνωμένη από συναισθήματα και κινείται με μοναδικό γνώμονα τη ψυχρή λογική των συμφερόντων, καταπώς υπαγορεύει το δίκαιο του εκάστοτε ισχυροτέρου.
Ας το καταλάβουμε οι πάντες και ειδικότερα αυτοί που κρατούν στα χέρια τους τις τύχες της χώρας ότι καμία συνθήκη Λωζάνης δεν αποτελεί την Εθνική μας Πανάκεια! Και θα το καταλάβουμε μόνο και εφόσον διδαχθούμε σωστά την Ιστορία. Διαφορετικά υπάρχει κίνδυνος εσαεί να παίζουμε εν ου παικτοίς. Επιπρόσθετα, θα πρέπει να μας γίνει ισχυρή πεποίθηση η ποιητική ρήση: «Timeο Danaos et dona ferentes», όταν έχουμε να κάνουμε με συμμάχους.
* Για την Ομάδα Ιστορικής Έρευνας «Δημ. Αγραφιώτης», Οδυσσέας Β. Τσιντζιράκος, φιλόλογος
